ફિલ્મ : 'રેલ્વે પ્લૅટફૉર્મ' ('૫૫)
નિર્માતા-નિર્દેષક : રમેશ સેહગલ
સંગીત : મદન મોહન
ગીતકાર : સાહિર લુધિયાનવી
રનિંગ ટાઇમ : ૧૪ રીલ્સ
થીયેટર : (અમદાવાદ)
કલાકારો : સુનિલ દત્ત, નલિની જયવંત, શીલા રામાણી, જ્હૉની વૉકર, ટુનટુન, મનમોહનકૃષ્ણ, જગદીપ, લીલા મીશ્રા, રાજ મેહરા, રેણુ માંકડ, નાના પળશીકર અને નિશી.
ગીતો
૧. બસ્તી બસ્તી પર્બત પર્બત ગાતા જાયે બન્જારા... મુહમ્મદ રફી
૨. જીયા ખો ગયા, ઓ તેરા હો ગયા....લતા મંગેશકર
૩. અંધેરનગરી ચૌપટ રાજા... આશા-રફી-બાતિશ
૪. સખી રી તેરી ડોલીયા ઉઠાયેંગે કહાર... લતા મંગેશકર
૫. ભજો રામ-૪, મોરી બાંહ પકડ ઓ રામ... આશા ભોંસલે
૬. ચાંદ મધ્ધમ હૈ, આસમાં ચૂપ હૈ, નીંદ કી ગોદ મેં... લતા મંગેશકર
૭. દેખ તેરે ભગવાન કી હાલત ક્યાં હો ગઇ ઇન્સાન... મુહમ્મદ રફી
(ગીત નં.૬ ફિલ્મની ડીવીડીમાં મળતું નથી.)
સુનિલ દત્તની પહેલી ફિલ્મ, બસ્તી બસ્તી પર્બત પર્બત ગાતા જાયે બન્જારા... ચાંદ મધ્ધમ હૈ, આસમાં ચૂપ હૈ...
આ કૉલમના વાચકો જાણે છે કે, અંગત રીતે મને, સાહિર લુધિયાનવીથી બેહતર ગીતકાર બીજો કોઇ લાગ્યો જ નથી, તો એ મારો પ્રોબ્લેમ છે. તમને સાહિરને બદલે રણછોડભાઇ મફાભાઇ પટેલ નામના ગીતકાર વધુ ગમતા હોય, તો એ તમારી સિધ્ધિ છે. જેવી વિનય વિવેકના ઊંચા આસમાનની વાત સાહિર જ લખી શકે. આપણી લાઇફની કેટકેટલી ઘટનાઓને અડે, એવી સીધી વાત છે. છોકરો ભણીગણીને અબજોપતિ થયો, એ સહુને દેખાય છે, પણ એને આ સ્તરે પહોંચાડવા માટે એના માં-બાપે ઘેરઘેર જઇને કેવી કાળી મજૂરીઓ કરી હશે, એ કોઇને ક્યાં દેખાય છે?
પણ એ જ સાહિર લુધિયાનવીની આત્મકથા, હમણાં વાંચી, એમાં એ માણસ ઉપરથી ૭૦-ટકા માન ઉતરી ગયું. મુફલિસીમાંથી પૈસો કમાનાર માણસો પૈસો જીરવી શકતા નથી, એનું જીવંત નહિ, મરેલું ઉદાહરણ જોવું હોય તો સાહિર લુધિયાનવી છે. એને ફિલ્મોમાં લાવનાર સચિનદેવ બર્મનથી શરૂ કરીને જયદેવ, રવિ, ચિત્રગુપ્ત, રોશન, મદન મોહન કે ખય્યામ જેવા દિગ્ગજો માટે એણે ઉઘાડેછોગ નફ્ફટાઇ બતાવી છે કે, 'એ બધાનું સંગીત ફક્ત મારા ગીતોને કારણે ઉપડતું હતું.'વાતમાં તો કોઇ દમ નથી, છતાં આ લેખ લખનાર અને વાચનાર એટલા વિનમ્ર તો હોય કે, આપણે કોઇ સિધ્ધિ મેળવી હોય તો, જેમને કારણે સિધ્ધિ મળી, એને કદી ઉતારી પાડતા નથી, ઉપરથી ક્રેડિટ આપીએ છીએ. એક નાનો દાખલો કાફી છે. એણે પોતે જ લખ્યા મુજબ, ફિલ્મ 'કભી કભી'ના બેમિસાલ ગીતો માટે સ્ટેજ પર સંગીતકાર ખય્યામનું ફૂલહારથી સ્વાગત થતું હતું. એ આ ભ'ઇથી ન ખમાયું ને ખય્યામને સંભળાવી દીધું ય ખરૂં કે, ''બહુ ઊંચે ઊડવાની જરૂર નથી.. ગીતો સાહિરે લખ્યાં છે.''
તદઉપરાંત, એના બાપની માફક આ ભ'ઇ પણ છોકરીઓના શોખિન હતા અને કેટકેટલી છોકરીની પાછળ પડયા હતા, તે બધું પ્રામાણિકતાપૂર્વક લખ્યું છે, પણ એ વાતમાં કોઇ પ્રામાણિકતા નહિ કે, એકે ય છોકરીઓને સાહિર પ્રેમ કરતો નહતો... એ બધીઓ એના ઉપર મરતી હતી. ને તો ય, એક ગીતકાર, શાયર કે નઝમનિગાર તરીકે સાહિર મારા માટે આજે પણ સર્વોત્તમ છે. ગઝલો ય એણે લખી છે, પણ એનો મૂળ શોખ નજમો લખવાનો.
અને આ જ ફિલ્મ 'રેલ્વે પ્લેટફોર્મ'ના એક ગીતે તો મારી વર્ષોની ઊંઘ હરામ કરી દીધી હતી. મદન મોહને બનાવેલી અપ્રતિમ ધૂન ઉપર લતા મંગેશકરે ગાયેલા 'ચાંદ મધ્ધમ હૈ, આસમા ચૂપ હૈ, નીંદ કી ગોદ મેં જહાં ચૂપ હૈ...'કૅસેટો શોધાઇ એ પહેલાનો આ ગીત માટે હું મરણીયો થતો હતો કે, આવું સુંદર ગીત કોઇ લખી/ ગાઇ/ બનાવી શકે ? એમાં ય, લતા-મદન મોહનનું મિશ્રણ હોય પછી બરફના એ ગોળામાં શરબત નંખાવવાની જરૂરે ય નહિ ! એક તો 'ફ્રૅન્ડ્ઝ'કંપનીવાળાઓની તદ્દન ફાલતું પ્રીન્ટવાળી આ ફિલ્મ જોવા બેઠો, ત્યારથી પૂરી થઇ ત્યા સુધી રાહ જોતો બેઠો રહ્યો. ડીવીડીમાં આ ગીત લીધું જ નથી. આપણને તો મકાનની ભીંતો ચાવી જવાનો ગુસ્સો આવે ને ? ધૅટ્સ ફાઇન, આમાં ન મળ્યું તો 'યૂ ટયૂબ'પર તો મળશે... મળ્યું, પણ હૃદયરોગનો પહેલો હૂમલો આવવા જેટલો આંચકો...! આ ગીત તો આખું મધુબાલા ઉપર ફિલ્માયું છે !! નહોતી આવતી તોય ૩-૪ હેડકીઓ સામટી ખાઇ લીધી કે, 'રેલ્વે પ્લૅટફોર્મ'માં મધુબાલા ક્યાંથી આવી ? ગીત એ જ છે, મધુ ઉપર પ્લૅબૅક પણ પરફૅક્ટ છે તો આવું બન્યું ક્યાંથી ? વધારે જદ્દોઝહેદ કર્યા પછી ફિલ્મમાં નલિની જયવંતે જ ગાયેલું ગીત 'યૂ ટયુબ'પરથી જ મળી આવ્યું... પણ મધુબાલાવાળો કિસ્સો હજી સુધી ઉકલ્યો નથી !
મદન મોહનનું તો કોણ ફૅન ન હોય ? પણ મારા માટે શંકર-જયકિશન જ બેસ્ટ એટલા માટે કે, એ લોકો જેટલો ઊંચો સ્ટ્રાઇક-રેટ અન્ય એકે ય સંગીતકારનો ઇવન આજ સુધી નહિ ! સ્ટ્રાઇક-રેટ એટલે એક ફિલ્મના ૭-૮ ગીતોમાંથી કેટલા સુપરહિટ થયા ને છેવટે જે તે સંગીતકારની કારકિર્દીની ટોટલ ફિલ્મોમાંથી કેટલીનું સંગીત દેશના ખૂણેખૂણે પહોંચ્યું ! નૌશાદનું નામ લેવું પડે પણ તો ય શંકર-જયકિશનની સરખામણીમાં તો એ ય નહિ. નૌશાદ વર્ષમાં એક જ ફિલ્મ લેતા હતા, એટલે સ્ટ્રાઇક-રેટ ઊંચો રાખવાનું બહુ અઘરૂં ન પડે. આ જ દ્રષ્ટિએ હિંદી ફિલ્મોના સ્ત્રી-પુરૂષ તમામ ગાયકોમાંથી સૌથી ઊંચો સ્ટ્રાઇક-રેટ મૂકેશનો હતો. લતા-રફી કે કિશોર પણ નહિ ! મૂકેશે માંડ કોઇ ૭૦૦ ફિલ્મી ગીતો ગાયા છે, પણ એમાંથી મને ને તમને કેટલા બધા કંઠસ્થ છે ?
કમનસીબે મદનમોહને પ્રારંભની તમામ ફિલ્મોમાં આવું જ કર્યું. સંગીતકાર તરીકે તો પહેલી ફિલ્મ 'આંખે'અને 'અદા'બન્નેના ગીતો આજ સુધી મશહૂર છે, પણ એ પછીની ફિલ્મોમાં બસ... આખી ફિલ્મમાંથી કોઇ એક કે બે સુપ્પર ડૂપ્પર હિટ ગીતો હોય ને બાકી બધામાં વેઠ ઉતારી હોય, એવું આજની ફિલ્મ 'રેલ્વે પ્લૅટફોર્મ'નું ય ખરૂં. મુહમ્મદ રફીનું, 'બસ્તી બસ્તી પર્બત પર્બત ગાતા જાય બન્જારા...'ને બાદ કરતા કેમ એકે ય ગીતમાં ઠેકાણાં નહિ ? આ 'ચાંદ મધ્ધમ હૈ...'તો મારા જેવા લતા પાછળ પાગલ લોકોને આવડે ! યસ. સુનિલ દત્તની આ પહેલી ફિલ્મ હતી અને કેવી કચરાછાપ ફિલ્મ ! ફિલ્મના નિર્માતા-દિગ્દર્શક રમેશ સેહગલે ઉતારેલી બાકીની તો બધી ફિલ્મો ઓકે હતી ને આ જ કેમ ફાલતું ? ફિલ્મ પૂરી કરતા કરતા મારા શરીર કરતા વધુ તાણો મારા ટીવીને આવવા માંડી. સુનિલ દત્તને સીધો રેડિયો સીલૉન પરથી ઉઠાવીને ફિલ્મનો હીરો બનાવી દેવાયો હતો એ ત્યાં ગોપાલ શર્માની ય બહુ પહેલા ઍનાઉન્સર હતો. પણ સોહામણો છતાં કડક ચેહરો, હાઇટ-બૉડી અને મધુરા અવાજને કારણે સુનિલ આ ફિલ્મ પછી ય જીવ્યો ત્યાં સુધી ખૂબ ચાલ્યો. આટલી હીરોઇનો સાથે કામ કરવા છતાં કોઇની સાથે લફરૂં કે દુર્વ્યવહાર નહિ, એવા હીરો આપણી ફિલ્મોમાં બહુ ઓછા છે, તેમાંનો એક સુનિલ દત્ત.
ફિલ્મની હીરોઇન નલિની જયવંત વિશે આ કૉલમમાં એક વખત બહુ સનસનાટીભરી માહિતી આપી હતી, એ જ અહી રીપિટ કરું છું કે, '૫૦ના દાયકાની મધ્યમાં 'ફિલ્મફૅરે'હિંદી ફિલ્મોની એ સમયની સૌથી વધુ સ્વરૂપવાન હીરોઇન માટે વાચકો પાસે મોટા પાયે વૉટિંગ કરાવ્યું હતું ને એમાં મધુબાલા, વહિદા, ગીતા બાલી, વૈજ્યંતિમાલા, નરગીસ કે મીના કુમારીને પાછળ રાખીને આ ઢીચકી નલિની જયવંત પહેલો નંબર ઘણા મોટા માર્જીનથી મેળવી ગઇ હતી. યસ, હાઇટ-બાઇટ કુછ નહિ. સિર્ફ ચેહરા હી કાફી થા ! ને એ જ ચેહરા ઉપર દાદામોની અશોક કુમાર એટલા આફ્રીન હતા કે, બન્ને ઉઘાડેછોગ પ્રેમ કરતા પણ તકદીર જુઓ. નૂતન-તનૂજાની આ સગી માસીએ ૧૯૪૧માં મહેબૂબ ખાનની બહુ ઘૃણાસ્પદ ફિલ્મ 'બહેન'થી શરૂઆત કરી હતી. ધૂ્રણાસ્પદ એટલા માટે કે સગા ભાઇ-બહેન વચ્ચે શરીર-સંબંધ (જેને ઇંગ્લિશમાં Incest કહે છે) ઉપર આધારિત આ ફિલ્મ હતી. આપણા ગુજરાતી નિર્માતા-દિગ્દર્શક વીરેન્દ્ર દેસાઇ સાથે એ બહુ નાની ઉંમરે પરણી. પેલો એને મારઝૂડ બહુ કરતો હતો, એમાં છુટાછેડા લઇને નલિની પ્રભુ દયાલ નામના એક્ટર સાથે પરણી ગઇ. આ પ્રભુને તમે દેવ આનંદની ફિલ્મ 'એક કે બાદ એક'માં જોયો હશે. કિશોર કુમારની એક ફિલ્મમાં એ જબિન જલિલ સાથે સાઇડ-હીરો હોય છે. કમનસીબે, નૂતનની આ માસી ૮૪ વર્ષની ઉંમરે ૨૦ ડિસેમ્બર, ૨૦૧૦ના રોજ ગુજરી ગઇ, ત્યારે ઑલમોસ્ટ ભિખારણની હાલતમાં ગૂજરી. એના મૃતદેહને સ્મશાને લઇ જનાર કોઇ ન હતું.
ફિલ્મની વાર્તામાં શકોરૂં ય નહોતું, છતાં મેં કેટલો ત્રાસ વેઠયો હશે, એ બતાવવા ફિલ્મના અંશો જોઇ લઇએ : કોઇ એક નાનકડા ગામની નજીકના રેલ્વે પ્લૅટફોર્મ પર એક ગાડીને રોકાઇ જવું પડે છે, કારણ કે આગળના કોઇ સ્ટેશને ભયાનક પૂરને કારણે તબાહી મચી ગઇ છે. ટ્રેનના મુસાફરોને ફરજીયાત એ નાના પ્લૅટફૉર્મ પાસેની બંજર જમીન પર આશરો લેવો પડે છે. એમાં ફિલ્મની સેકન્ડ હીરોઇન શીલા રામાણી જે અંધેરનગરી રાજ્યની રાજકૂંવરી છે ને ઘેરથી ભાગીને આ ટ્રેનમાં બેઠી છે. જન્મજાત ગરીબ અને બેકાર સુનિલ દત્ત તેની માતા લીલા મીશ્રા અને બહેન સાથે તેમ જ મારવાડી કંજૂસ જ્હૉની વૉકર તેની દીકરીની ઉંમરની પત્ની સાથે હોય છે. જ્હૉની ગામના એક માત્ર ઝૂંપડામાં બાપ સાથે રહેતી નલિની જયવંત પાસે જઇને એનું આખું મકાન રૂ.૧૪૦/-માં ખરીદી લે છે ને પછી આ રઝળેલા મુસાફરો પાસેથી રોકડી કરવા માંડે છે. નલિની ભૂલમાં કૂવામાં પડી જતા સુનિલ દત્ત તેને બચાવે, એટલે બન્ને વચ્ચે પ્રેમ તો કરાવવો પડે ? (આ બતાવે છે કે, ફિલ્મોમાં મરતી હીરોઇનને બચાવવા ઉપર સુનિલનો હાથ પહેલેથી બેસી ગયો હતો, માટે ફિલ્મ 'મધર ઇન્ડિયા'માં એ નરગીસને આગમાંથી બચાવે છે.) પણ ટ્રેનમાં સાથે મુસાફરી કરતી રાજકુમારી શીલા રામાણીને પણ સુનિલ સાથે પ્રેમ થઇ જાય છે. કારણ કે, બેકાર અને ગરીબ સુનિલ એવું વિચારે છે કે, કરોડપતિ બાપની દીકરી સાથે પરણવાથી પોતે અમીર થઇ જશે. શીલાના પિતા રાજ મેહરા આ ભાઇને સીધો કરે છે, એટલે સુનિલ નલિની પાસે પાછો આવે છે.
અહી લેવા-દેવા વગરના મનમોહનકૃષ્ણને ઘુસાડવામાં આવ્યો છે. એક તો એ કોઇને ગમતો નહતો કારણ કે, ૧૮ સેકન્ડમાં ચેહરા ઉપર એ છત્રીસ હજાર હાવભાવો લાવી શકતો, જેમાંનો ફિલ્મ માટે એકે ય કામનો ન હોય. ફિલ્મ 'શોલે'ના ઠાકૂર સાહેબ સંજીવ કુમારના કપાયેલા બન્ને હાથોને શૉલથી ઢાંકીને ફરવાની પ્રેરણા આ ફિલ્મના મનમોહનકૃષ્ણ પાસેથી મળી હોવી જોઇએ. બહુ જૂની ફિલ્મોના શોખિનોએ એક રેણુ માંકડનું નામ અનેકવાર વાંચ્યું હશે, પણ ઓળખી નહિ શક્યા હો ! તદ્દન સામાન્ય રોલમાં આવતી આ ગુજરાતી નાગરની છોકરી આ ફિલ્મમાં વિમલા (નલિનીની સખી)નો રોલ કરે છે. માંકડ અટક ફિલ્મોવાળાઓને રાસ નહિ આવી હોય, એટલે કાળક્રમે રેણુની અટક એ લોકો ફિલ્મના ટાઇટલ્સમાં 'રેનુ મંકડ'અને છેલ્લે છેલ્લે 'રેનુ મૅકર'લખવા માંડયા. આ ફિલ્મના ટાઇટલ્સમાં પણ 'રેણુ મેકર'લખાયું છે. ફિલ્મના દિગ્દર્શક રમેશ સેહગલ પણ કોઇ સામાન્ય હસ્તિ નહોતા. જે માણસે રશિયન ક્રાંતિકારી લેખક ફ્યોદોર દોસ્તોયેવ્સ્કીની 'ક્રાઇમ ઍન્ડ પનિશમૅન્ટ'ઉપરથી હિંદીમાં રાજ કપૂર પાસે સુંદર ફિલ્મ બનાવી, તે 'ફિર સુબહ હોગી'ના એ દિગ્દર્શક હતા. છેલ્લે છેલ્લે તો સુલક્ષણા પંડિતનું, 'તૂ હી સાગર હૈ તૂ હી કિનારા....'જેવું ગીત પોતાની આખરી ફિલ્મ 'સંકલ્પ'માં ગવડાવનાર સેહગલે પોતાની ફિલ્મ કરિયરની શરૂઆત ગુજરાતી ફિલ્મ 'ઘરની શોભા'ઉપરથી હિંદીમાં બનેલી 'ઘર કી શોભા', દિલીપ કુમાર-કામિની કૌશલને પ્રેમમાં પાડનાર ફિલ્મ 'શહીદ' (વતન કી રાહ મેં વતન કે નૌજવાં શહીદ હો...') અશોક કુમાર અને તેમની એ વખતની અંગત પ્રેમિકા નલિની જયવંત તેમ જ ખલનાયક પ્રાણની પ્રેમિકા કુલદીપ કૌર સાથેની ફિલ્મ 'સમાધિ' (ગોરે ગોરે, ઓ બાંકે છોરે, કભી મેરી ગલી આયા કરો..) તલત મેહમુદની પૂરી કારકિર્દીમાં શંકર-જયકિશને પહેલી અને છેલ્લી વાર ગીતની શરૂઆત આલાપથી કરાવી છે તે, 'સપનોં કી સુહાની દુનિયા કો...'ગીતવાળી ફિલ્મ 'શિકસ્ત', લતા મંગેશકરના મધુરા ગીતોવાળી ફિલ્મ 'છબ્બીસ જનવરી', 'જીત હી લેંગે બાઝી હમતુમ..'અને જાને ક્યાં ઢુંઢતી રહેતી હૈ યે આંખે મુઝ મેં..'જેવા ખય્યામ પાસે ગીતો બનાવનારી ફિલ્મ 'શોલા ઔર શબનમ'અને એ જ બેઠ્ઠી વાર્તા ઉપરથી ધરમની સાથે વિશ્વજીત અને સાધનાને લઇને બનાવેલી ફિલ્મ 'ઇશ્ક પર જોર નહિ'જેવી ફિલ્મો આ રમેશ સેહગલે બનાવી હતી.
'ચાંદ મધ્ધમ હૈ, આસમાં ચૂપ હૈ, નીંદ કી ગોદ મેં જહાં ચૂપ હૈ...'