હમણાંએક વિદ્વાન સાહિત્યકારનો લેખ વાંચવામાં આવી ગયો. (મારે મારી ભાષા સુધારવીજોઈએ. પહેલું વાક્ય આવી ભાષામાં ન લખાય, જાણે ખાવામાં કાંઈ આવી ગયું હોય !આને બદલે બસ, ‘વાંચ્યો’, એટલું લખો, તો ય મૂળ લેખકનું માન જળવાય !)
નૉર્મલી, ‘વિદ્વત્તા’ સાથે મારા સંબંધો સાસુ-જમાઈ જેવા રહ્યા છે. બન્ને એકબીજાનેઅવૉઈડ કરતા હોઈએ છીએ. એટલે વાંચતા વાંચતા એક ચોક્કસ શબ્દ ઉપર હુંગડથોલીયું ખાઈ ગયો. શબ્દ હતો, ‘સિસૃક્ષા’.
ઉનાળાનીભરબપોરે, ધોમધખતા ખેતરની ખાટલી ઉપર, બ્રાન્ડ ન્યૂ શૂટ પહેરીને બેઠા હોઇએને ઉપરથી કાગડો આપણા ખભા ઉપર ચરકે, એવો આ શબ્દ મારા મગજ ઉપર ચરક્યો. એકખાટો ઘચરકો આવી ગયો. અફસોસ શૂટ બગડવાનો ન હોય, અફસોસ કાગડાની સાવ ન સમજાયએવી ચરક ઉપર થાય. કાગડા લોકોએ ચરકો તો કેવી વિવિધ ફ્લૅવર્સની કાઢવી જોઈએ, એને બદલે ખભામાં ખાડો પાડી દે, એવી ચરક તો ન મૂકવી જોઇએ ને ? આમાં કાગડાનીબા ના ખીજાય, આપણી ખીજાય !
આ‘સિસૃક્ષા’એ મારી છાતીમાં ગોબો પાડી દીધો. ‘‘હું સાલો આટલો ડોબો...? ગુજરાતી સાહિત્યનો એક મહાન લેખક હોવા છતાં, મને આ ‘સિસૃક્ષા’નો અર્થ પણઆવડે નહિ ? આવડવાની વાત તો બહુ દૂરની હતી પણ, બે-ચાર વખત આ શબ્દ બોલવા ગયોતો મોંઢામાંથી થૂંક ઊડ્યું. જીભ તોતડાઇ. મેં ગુજરાતી સાહિત્યના એક વઘુવિદ્વાન લેખકને પૂછ્યું તો, બાબો રૂપિયો ગળી ગયો હોય ને એના બરડે ધબ્બામારી મારીને, એનું જડબું જોસ્સાપૂર્વક ખૂબ હચમચાવ્યું હોય, પછી રૂપિયોખંખેરાય, એ પદ્ધતિથી, છ-સાત વખત તૂટી ગયેલો શબ્દ ‘સિસૃક્ષા’ એમના ગળામાંથીનીકળ્યો. એમણે આ શબ્દ જેટલી વાર બોલવાનો પ્રયત્ન કર્યો, એટલી વાર એ સિસોટીમારતા હોય, એવું નગરજનોને લાગતું હતું. આ ઉંમરે આવી સિસોટીઓ ન શોભે, એહકીકત પોતે પણ જાણતા હોવાથી, એમણે મને નિખાલસતાપૂર્વક કહ્યું, ‘‘મૂળભૂતવ્યૂત્પત્તિ મુજબ, સદરહૂ શબ્દના પ્રાદુર્ભાવ પ્રમાણે કોઇ અર્થ તો અવશ્યહોવો જોઈએ, પરંતુ હાલ પૂરતો મ્હારા સ્મરણમાં આવતો નથી.’’
અમારાગુજરાતી સાક્ષરોને આવું શ્વાન-કૃત્ય બહુ માફક આવી ગયું છે. કોઇ મકાનધરાશાયી થયું હોય ત્યારે એના કાટમાળ નીચે કોક બચ્યું-ફચ્યું હોય તો એનેકાઢી લેવા સ્નીફર-ડૉગ્સ (સૂંઘતા કૂતરાં) બોલાવાય છે. એ લોકો કાટમાળ સુંઘીસુંઘીને, લગભગ મરવા પડેલા કોઇ જીવને ખોળી કાઢે છે, એમ આ સાક્ષરો‘શબ્દ-શ્વાન’ બનીને ગુજરાતી શબ્દોના કાટમાળ નીચે આવા સદીઓથી દટાયેલા અનેમરવા પડેલા શબ્દો, સૂંઘી સૂંઘીને ખોળી કાઢે છે. ઘટનાસ્થળે જમા થયેલીપબ્લિકને એ શબ્દનું ઝભલું પકડીને લટકાવીને ઘોષણા કરે, ‘‘જુઓભાવકો.... મુખમાંથી અંતિમ રક્ત ટપકતો આ શબ્દ મરવા પડ્યો હતો, તે ‘તિતિક્ષા’ મળી આવ્યો છે. અગાઉ મૃતઃપ્રાય થયેલા ‘હૃદ્ય પ્ર-ભાવાંશ’’, ‘વયાન્તર’, ‘વ્યાવર્તક’, ‘કારયિત્રી’, ‘પારતંત્ર્ય’... જેવા અગાઉ સ્મશાને નાંખી આવેલાશબ્દો પણ આ કાટમાળ હેઠેથી મળ્યા છે. અપેક્ષા છે, આપ સહુ આ શબ્દોને પાનનાગલ્લે, ધોબી કપડાં લેવા આવે ત્યારે અથવા તો ડૉક્ટરને બતાવવા જાઓ, ત્યારેઅવશ્ય વાપરશો.... અસ્તુ !’’
મારેજાતે જ આ શબ્દનો અર્થ શોધવા પૃથ્વીપરિભ્રમણા કરવી જોઇએ એ હિસાબે, ખભેબગલથેલો લટકાવીને મારે ડાંગના જંગલોમાં જઇને કોકને પૂછ્વું જોઈએ કે, ‘‘ભ’ઇ, આ ‘સિસૃક્ષા’ એટલે શું ?’’ પણ આદિવાસીઓ લાંબા લાંબા ભાલા અનેતીરકામઠાં રાખતા હોય છે, એમાં આપણી ફાટે તો ખરી ને ? એ લોકોને ન પૂછાય...
પણવિશ્વપ્રવાસે નીકળતા પહેલા આ શબ્દ લખનાર ભાઈનો મને વિચાર આવ્યો. (મનેક્યારેક વિચારો પણ આવતા હોય છે, બોલો !) કે સ્વભાવથી આ વિદ્વાન કેવા ક્રૂરસ્વભાવના હશે ? ‘‘આજે તો વાચકોને મારી જ નાંખું...! મારો આ શબ્દ વાંચ્યાપછી વાચકો, ‘‘પાણી... પાણી.... પાણીઇઇઇ....’’ની બૂમો પાડતા, ગોળી ગળી ગયેલોઉંદર ખાળ-ચોકડી તરફ મરતો મરતો ઢસડાય, તેમ વાચકો કેવા ત્રાહિમામ પોકારી જશે ?... તત્પશ્ચાત, આ એક ‘સિસૃક્ષા’ શબ્દ હું લખીશ, તો મારા સમકાલીનસાહિત્યકારો મારી ઉપર કેવા પ્રભાવિત થશે, કે.... ‘‘વાહ... ડોહામાં હજીવાચકોના લોહીઓ પીવાની તાકાત બાકી છે !’’
આલેખ લખતી વખતે તેઓશ્રી સફેદ શૂટ, ગળામાં રંગબિરંગી સ્કાર્ફ, નીચે લાલમોજાં, કાળા ગૉગલ્સ, ચીપોચીપ તેલ નાંખીને વચ્ચે પાંથી પાડેલું ઊભું ઓળેલુંમાથું, જમણાં હાથના કાંડા ઉપર ઘોડાના ચિહ્નવાળી લટકતી સોનાની ચેઇન સાથેઢીંચણ ઉપર ઢીંચણ ચઢાવીને બેઠા હશે, બાજુમાં એમનો કોઇ આશ્રિત કવિ કે લેખકગળા ઉપર હાથ ઘસતા ઘસતા મોબાઇલ પર તોછડાઇથી વાત કરતો હશે, બૅકગ્રાઉન્ડમાંહૉરર મ્યુઝિક વાગતું હોય અને ડૉન પોતાની તાજી જ ફોડેલી રીવૉલ્વરનાનાળચામાંથી નીકળતા ઘૂમાડાને ફુંક મારે, એમ આ સાક્ષરશ્રી પોતાનીફાઉન્ટન-પૅનની સ્ટીલ ઉપર ફૂંક મારી, ખંઘુ હસતા હસતા અને ફૉલ્ડર કવિનેપૂછશે, ‘‘અબે છોટા સુંદરમ્.... પરિષદમાં ખળભળાટ મચી ગયો ?’’ જવાબમાં છોટાસુંદરમ્ બાયનોક્યૂલર વડે, ‘‘બડા ઉશનસ’’ના ઘરમાં જોઈને કહેશે, ‘‘સરકાર.... યે બડાવાલા તો હમ સે ભી બડા લબ્ઝ ઢૂંઢ રીયેલા લગતા હૈ.... લગતાહૈ, ઉસને અપની રીવૉલ્વર કા નામ ‘તિતિક્ષા’ રખ્ખા હૈ....!’’
‘‘યે કૌન સી રીક્ષા હોતીહૈ, છોટા સુંદરમ્....?’’
મનેબીજો ક્રૂર વિચાર એ પણ આવ્યો કે, આ શબ્દ લખતી વખતે લેખકને ગુજરાતી સાહિત્યપરિષદના પહેલા પ્રમુખ મહાત્મા ગાંધી પણ યાદ આવ્યા હશે જેમણે, ગુજરાતીભાષાના સાહિત્યકારોને પ્રમુખકીય ભાષણમાં કહ્યું હતું કે, ગામડાનો કોશિયોપણ સમજી શકે, એવી ભાષામાં સાહિત્યનું સર્જન કરજો...’’
બાપૂથીઆવું ન બોલાય, એનું કેટલું ભાન ખાસ્સા વિનયપૂર્વક આજના સાહિત્યકારો રાખીરહ્યા છે. ગામના કોશિયાઓ તો સાલા માં-બેનની આવડી ને આવડી ગાળો બોલતા હોયછે અને એમને તો એમાં જ સમજ પડે એટલે જસ્ટ બાપૂએ કીઘું’તું એટલે કાંઈ એવીભાષામાં વાર્તા, ગઝલો, વિવેચનો કે હાસ્યલેખો તો ન લખાય ને ? આપણે એવી ભાષાવાપરવા માંડો, જેમાં કોશિયાઓ તો ઠીક, આપણે એકબીજા ય ઊંધા પડીને ગલોટીયાંખાવા માંડીએ, તો ય સમજણ ન પડે, એવા શબ્દો લઈ આવો... જેથી, સામાન્ય ગુજરાતીતો સાહિત્યથી દૂર રહે ! પરિણામે, આ વિદ્વાનોએ ‘સિસૃક્ષા’ કે ‘વ્યાવર્તનો’ જેવા શબ્દો વડે ગુજરાતી ભાષાની પૂજ્ય માતાના વેવિશાળો ગોઠવવા માંડ્યા, તેઆજ સુધી ચાલુ છે.
પણહું ય આમ તો એમાંનો એક જ કહેવાઉં ને ? ભલે એ લોકો મને એમનો ગણતા ન હોય.મારે પણ સામે વિનયપૂર્વક એમને કાંઇ આપવું જોઇએ, એટલે આજે-આઇ મીન, અત્યારેજ હું એક નવો શબ્દ આ વિદ્વાનો માટે આપું છું, જેનો અર્થ તો પછીની વાત છે, એ લોકો સીધેસીધો ઉચ્ચારી શકે, તો ય ભારતના કોશિયાઓ રાજી થશે.
મેં હમણાં જ શોધેલો આ શબ્દછે, ‘‘ણાળીણું.’’
એનોજરા ઉપયોગ પણ જોઇ લઇએ. ‘‘કાંતાલક્ષ્મીએ એના ગોરધનને ણાળીણું આપતા કીઘું, ‘‘હે નાથ, આજથી આપ આ ણાળીણાંને ‘ળાળીળાળી’ કરાવજો, જેથી આપણાં જીવનમાંણુંણુંણુંનો પરિયોગ થઇ શકે....!’’
જવાબમાં ગોરધન વડે ણાળીણાને ઢીંચણપર ઘસતા ઘસતા બોલાયું, ‘‘હે દેવી, તથાસ્તુ.’’
સિક્સર
ઈતિહાસનો વિષય ભણાવતાશિક્ષકને કદી ન પૂછાય, ‘‘શું છે નવું કાંઈ ?’’
(Published on 30-04-2008)