વહેલી સવારે રોડ ઉપર ચાલવા જનારાના ધાડા ઉતરી આવે છે. એ લોકો ક્યાં જતા હોય છે, એનું કારણ શોધવું મુશ્કેલ છે. પણ બનતા સુધી ક્યાંક જતા હોય છે ખરા. આ લોકો વિશ્વપ્રવાસીઓ નથી, એરિયા પ્રવાસીઓ છે. ત્યાંને ત્યાં એટલામાં ચકરભમ- ચકરભમ બે ચાર ચકરડાં મારીને પાછા આવતા રહે છે. ટીવી પર 'એનિમલ પ્લેનેટ'જેવી ચેનલો ઉપર હજારોની સંખ્યામાં પશુ-પક્ષીઓ સ્થળાંતર કરતા દર્શાવાય છે, એવું આ સ્થળાંતર નથી, આ તો 'સ્થળ'વગરનું અંતર'કાપનારાઓ છે

આ લોકો કોઇને નુકસાન કરતા નથી, નિર્દોષ છે. દિશા ભૂલેલા માસુમો છે. ગર્વ નથી, છતાં ટટ્ટાર- ટટ્ટાર ચાલે જાય છે. વચમાં તમે બોલાવો તો બોલતા નથી. એક પણ અપવાદ વગર, આ બધા 'ચાલુ માણસો'મોંઢું ગંભીર રાખીને ચાલે છે. ચેહરા ઉપર કોઇ પ્રસન્નતા નહિ. કૂતરા ય એમને ઓળખી ગયા હોય છે, એટલે એમની પાછળ પડતા નથી. વળતા સૌજન્ય સ્વરૂપે, આ લોકો ય સજ્જનો છે અને કૂતરાની પાછળ પડતા નથી. શરીરની ચરબી ઉતારવા તેઓ મજૂરી કરે છે ને આગળ જઇને ગરમાગરમ ફાફડા-જલેબી આરોગે છે ને એ ચરબી ઉતારવા ત્યાં ને ત્યાં ગાજરનો ગરમાગરમ સૂપ પીવા માંડે છે. જ્યાં અટકે ત્યાં વહેલી સવારના તડકામાં થોડીઘણી વાતો કરવાનો શિરસ્તો છે. વર્ષોથી ચાલવાના ફાયદાઓ ઉપર મેથી મારી મારીને આ લોકો એવા કંટાળ્યા હોય છે કે, યોગ-ફોગને બદલે આ લોકો સીધા આસારામ અને તરૂણ તેજપાલની વાતો ઉપર ચઢી જાય છે, એમાં જ્ઞાન સાથે એટલી ગમ્મત મળે છે કે, સમય ક્યાં પસાર થઇ જાય છે, એનું ભાન રહેતું નથી. અફ કોર્સ, ઘેર પાછા ફરતી વખતે એમનો એ દબદબો અને ચેહરા પરનું ગુમાન રહેતું નથી. આવતા-જતાની બંને ચાલ વચ્ચે ફરક હોય છે. ઘેર પાછા જતી વખતે, ''સાલું.. પાછા ઘેર જવાનું આવ્યું...!''એવો અફસોસ ચેહરા ઉપર ઉઘાડો અને ચાલમાં, 'તૂટી ગયાનો'ભાવ દેખાય છે.

નથી સમજાતી એક જ વાત કે, આ લોકોની સ્વતંત્ર વિચારસરણી કે સ્વતંત્ર ''ચાલસરણી''કેમ નથી હોતી? ચાલ પણ પોતાની સર્જનાત્મક નહિ? ઘેટાંની માફક એમની આગળ ચાલનારાઓની પાછળ - પાછળ ચાલે જવાનું! મિથ્યાભિમાન નહિ એટલે, આગળવાળાના નકશ-એ-કદમ પર ચાલવાને બદલે, પોતાની કોઇ નવી રાહ કંડારીને નયા રાસ્તાનો સમાજને સંદેશ આપવો, એવું અભિમાન નહિ. આટલું ચાલવું ન પડે, માટે શોર્ટ-કર્ટસ શોધીને વચમાં કોક પતલી ગલીમાંથી નીકળી જવું કે આગળવાળાથી આગળ નીકળી જઇને, ''લે... ડિક્કો ડમ્મ...''જેવી ઇર્ષા આ લોકોમાં ન હોય.

આ ચાલુઓ જમીન પર નીચું જોઇને ચાલતા હોય એમાં લાગે એવું કે, ગઇ કાલે રાતનું એમનુ કાંઇ પડી ગયું હશે, તે સવાર શોધવા નીકળ્યા છે. (કેટલાક જાતકો માટે, આગળના વાક્યમાં 'એમનું કાંઇ'છેકી નાંખીને 'કોઇનું કાંઇ'સુધારીને વાંચવું!) બેઝિકલી, આ લોકા મંઝિલ વિનાના માણસો છે. એમને ક્યાં જવું નથી. બાવાઓ ય એમની જેમ આડેધડ ચાલતા રહે છે, પણ બાવાઓની તો કોઇ મંજિલ હોય છે. એ ક્યાંક તો પહોંચે છે... છેવટે આપણા ઘરના દરવાજે! જ્યારે આ ચાલુ માણસો નથી કોઇના ઘેર જતા, નથી પર્વતોની ટોચ પર જતા કે નથી દૂઉઉઉ... ર... કોઇ અગમનિગમના પ્રવાસે નીકળી જતા. આ લોકો તો રોજ સીધા ઘેર પાછા આવે છે... અને એ ય પોતાના જ ઘેર, બોલો! રોજેરોજ આટલા લાંબા થઇ થઇને ઘેર જ પાછા આવવાનું હોય તો, કમાયા શું? અરે, સંબંધો સારા રાખ્યા હોય તો કોકના ઘેર જઇને બેસીએ. કહે છે કે કાંકરીયા તળાવ પર વર્ષોથી પતી ગયેલા પતિઓ વાઇફો સાથે અચૂક આવે છે. કાંકરિયાના ગોળગોળ ચક્કરો મારે રાખે. આજે નહિ તો કાલે, વાઇફને કદી સર્જનાત્મક વિચાર આવે તો કાંકરીયું નજીક તો પડે, એવા પવિત્ર ભાવોથી લોકો વાઇફોને ઢસડતા આવે છે. પણ બંનેને ચાલતા જુઓ તો હસવું આવી જાય. સાયકલની પાછળ કોક કપડું લટકતું લટકતું ઘસડાતુ જાય, એમ આની વાઇફ બિચારી બે ડગલાં પાછળ પાછળ ખેંચાતી આવે.

સ્ત્રીઓમાં હવે સ્પોર્ટ્સ- શૂઝ પહેરીને ચાલવામાં જરીક બદલાવ આવ્યો છે. સાડી નીચે ય સ્પોર્ટસ- શૂઝ તો પહેરાય... હઓ! પણ પહેલાં બીજીઓએ કેવા શૂઝ પહેર્યા છે, એના ઉપર ધ્યાન વધારે રહેતું... હવે પોતે કેવા મોંઘા અને ઇમ્પોર્ટેડ શૂઝ પહેર્યા છે, એ બતાવવા અત્યંત જરૂરી હોવાથી ઘણીઓ તો સાડી ય થોડી ઊચી પહેરીને હાલી નીકળે છે. તારી ભલી થાય ચમની... જે કાંઇ ઇમ્પોર્ટેડ હોય તે બધું આ પદ્ધતિથી ન બતાવાય! તારી તો બા ય ખીજાતી નથી...? કે પછી.. એ ય આમ જ ઘરમાં સ્પોર્ટસ શૂઝ પહેરીને ફરે છે?

* * *

''અસોક... આજે તમને એક શરશ મજાની વાત કે'વાની છે...''

''કોણ મરી ગયું?''

''સૂઉં આવી ભૂન્ડાબોલી વાતું કરો છો? કોક મરી જાય, ઇ શરશ મજાની વાતું હોય? મારા ભાઆ'યે લનડનથી મારા હાટું શ્પોર્ટસ- સૂઝ મોઇકલાં છે... ! તે મેં કુ... આપણે બે હાલવા નીકળીએ!''

''ડાર્લિંગ... લંડન સુધી ચાલવાનું મને નહિ ફાવે... કહેતી હોય તો, આપણા કિચનમાં બે આંટા મારી આવું!''

''કોક'દિ તો બુધ્ધિવારી વાતું કરો, અસોક! કિચનમાં જૂતાં પે'રીને હાલવા જવાતું હઇશે? કિયે છે કે, વે'લી શવારે હાલવા જાવાથી તબિયતું બવ હારી રિયે છે...! આવતી કાલે આપણે હાલવા જાશું...?''

''તું એકલી જજે.. તારા ભાઇએ ચાલવાના જૂતાં ફક્ત તારા માટે મોકલ્યા છે... મારા માટે તો મોજાં ય નથી મોકલ્યા?''

''અસોક.. સુઉં આવા ગાન્ડા કાઢો છો, તી? આપણે બંને કાંય જુદાં છીએ? કોક 'દિ મારા તમે પે'રજો ને?''

''એક બુટ તું પહેરે ને બીજું હું પહેરું..... એમ કાંઇ વહેલી સવારે ચાલવા ન જવાય! બા ખીજાય!''

કહે છે કે, વહેલી સવારે ચાલવા નીકળવું હોય તો ઘડીયાળનું એલાર્મ સવારે આઠ વાગ્યાનું ન મૂકાય.! મેં મૂક્યું હતું, જેથી ઉઠવું ન પડે અને આપણી નિષ્ઠા માટે એને કોઇ સવાલ ન થાય. ''ભૂલમાં સવાર ૪ને બદલે ૮નું એલાર્મ મૂકાઇ ગયું હતું ડાર્લિંગ!''

પહેલે જ દિવસે એ ચાલવા નીકળી અને ત્રીજી જ મિનિટે પાછી આવી ગઇ... કૂતરાઓએ દોડાવી દોડાવીને એની પિદૂડી કાઢી નાંખી. સોસાયટીના જ કોક જાણિતા કૂતરાની પૂંછડી ઉપર એનો પગ પડી ગયો, પછી કાંઇ બધા કૂતરાં અશોક દવે જેવા સહનશીલ થોડા હોય? પૂંછડી પર નેહરૂ બ્રીજનો પિલર પડયો હોય, એટલું વજન સહન ન થવાની કૂતરાએ ઊંચું જોયું. ઘુરકીયું કર્યું. અને પિલરના માપનું ભસીને આની પાછળ દોડયું. ખૂબ ગભરાઇને ''હું નો'તી.. હું નો'તી...''ની કારમી ચીસો પાડતી વાઇફ ઘર તરફ દોડી... ને સહેજ માટે સાલા કૂતરાનું માપ ખોટું પડયું... નહિ તો એ લોકોના બચકાં તો કેવા પરફેક્ટ હોય... ! સીધા ૧૪ ઇન્જેકશન..!

કૂતરું ય આખરે માણસ છે... આઇ મીન, કૂતરું ય આખરે કૂતરું છે. અંધારામાં વહેલી પરોઢે એ ય ડરી જાય, એવો માનવ-આકાર જોવા મળે ને એમાં ય પૂંછડા ઉપર મકાનના બીમ જેવો પગ પડે, પછી એ કાંઇ છોડે? બીજા દિવસે પરોઢિયે તો એ આપણા આવવાની રાહ જોઇને બેઠું હોય...! વાઇફે સામેથી ના પાડી દીધી. ''અસોક, આમાં કેવું હોય કે, બા'ર જાવાની જરૂરતું જ નો હોય.. ઘરમાં ને ઘરમાં હાલે રાખો, તો ય ફાઇદો એટલો જ થાય. મારા હાટું ઓલુ. ટ્રેડમિલ-ટેસ્ટ જેવું વોકર લિ આવી દિયો... હું ઘરમાં ને ઘરમાં હાલે રાખીશ.. ને ટ્રેડ મિલ પર હાલવાથી મોટો ફાયદો ઇ કે, વાંહે કૂતરાંવ તો નો દોડે... ! સેકન્ડ- હેન્ડુમાં ૧૫-૨૦ હજારનું તો આસાનીથી મળી જાશે!

આના કરતાં ચાલવા બહાર જવાનું સસ્તું પડત...!

સિક્સર

હાસ્યલેખક અને ડૅા. અશ્વિન હી. પટેલની ચબરખી...

'અરવિંદ કેજરીવાલની''આમ'આદમી પાર્ટી.

આસારામ-નારાયણની 'કામ'આદમી પાર્ટી.

ફિલ્મ - 'અનુરાધા' ('૬૦)

નિર્માતા - એલ. બી. લછમન

દિગ્દર્શક - ઋષિકેશ મુકર્જી

સંગીત - પંડિત રવિશંકર

ગીતો - શૈલેન્દ્ર

રનિંગ ટાઈમ - ૧૪૧ મિનીટ્સ-૧૪ રીલ્સ

કલાકારો - બલરાજ સાહની, લીલા નાયડૂ, અભિ ભટ્ટાચાર્ય, બેબી રાનુ, નઝીર હુસેન, હરિ શિવદાસાણી, મુકરી, રાશિદ ખાન, અસિત સેન, અશિમ કુમાર, માધવ ચીટણીસ, ભૂડો અડવાણી.

ગીતો

૧. જાને કૈસે સપનોં મેં સો ગઈ અખીયાં, મૈં તો હું જાગુ - લતા મંગેશકર

૨. સાંવરે સાંવરે, કાહે મોસે કરો જોરાજોરી, બૈંયા ના - લતા મંગેશકર

૩. હાય રે વો દિન ક્યું ના આયે રે, જા જા કે રિતુ - લતા મંગેશકર

૪. કૈસે દિન બીતે, કૈસે બીતિ રતીયાં, પિયા જાને ના - લતા મંગેશકર

૫. બહુત દિન હુએ તારોં કે દેશ મેં, ચંદા કી નગરીયા મેં - મન્ના ડે-મહેન્દ્ર કપૂર

૬. સુન મેરે લાલ, યું ના હો બેહાલ, યું ના હો બેહાલ - મન્ના ડે

૭. બહુત દિન હુએ તારોં કે દેશ મેં, ચંદા કી નગરીયા મેં - લતા-મન્ના ડે

ફિલ્મ ઋષિકેશ મુકર્જીની હોય એટલે આપણે ત્યાં એક વર્ગ છે, જે શિક્ષિત, સંસ્કારી, ડીસન્ટ અને કેવળ ઉત્તમ ચીજો જ પસંદ કરનારો છે. આ વર્ગ ઘેર બેઠો સ્વામી વિવેકાનંદ અને શેક્સપિયરે ય વાંચતો હોય, આધ્યાત્મિક-પ્રવચનોમાં નિયમિત જતો હોય, સંગીતમાં ચોક્કસ કક્ષાનો રસ ધરાવતો હોય ને કોઈ પણ વિષયનું છીછરાપણું એમનાથી કોસો દૂર હોય.

આવા વર્ગ માટે ઋષિ દા ફિલ્મો બનાવતા અને એમાંની એક એટલે આ, 'અનુરાધા'. ઋષિ દા એ બનાવેલી ફિલ્મોનું લિસ્ટ આપું છું, એ વાંચીને તમને કઈ કઈ ફિલ્મો કેટલી ગમી હતી, તે નક્કી કરી લો, એટલે તમારો ક્લાસે ય નક્કી થાય, તમારી પોતાની નોંધપોથી પૂરતો, એમની આ ફિલ્મો હતીઃ

મુસાફિર, અનાડી, અનુરાધા, અસલી-નકલી, આશિક, સાંઝ ઔર સવેરા, અનુપમા, આશિક, ગબન, આશિર્વાદ, સત્યકામ, પ્યાર કા સપના, આનંદ, ગુડ્ડી, બાવર્ચી, અભિમાન, ચૈતાલી, અર્જુન પંડિત, આલાપ, મિલી, કોતવાલ સા'બ, નૌકરી, ગોલમાલ, જુર્માના, નરમ ગરમ, નમક હરામ, ચુપકે ચુપકે, મિલી, ગોલમાલ, ખૂબસુરત, નરમ ગરમ, બુઢ્ઢા મિલ ગયા, કિસી સે ના કહેના, જુઠી, લાઠી, નામુમકીન, સબ સે બડા સુખ, અભિમાન, નમક હરામ, ફિર કબ મિલોગી, જુઠ બોલે કૌવા કાટે અને આપણા બધાનું ઓલ ટાઈમ ફેવરિટ... રંગબિરંગી.

એક જમાનામાં નિર્માતા તરીકે એલ. બી. લછમન અને દિગ્દર્શક તરીકે ઋષિકેશની જોડી પર્મેનેન્ટ હતી. 'અનુરાધા', 'અનુપમા', 'અનાડી', 'આનંદ'... લછમનની ફિલ્મોમાં પહેલા બે અક્ષરો 'અન...'આવે જ. પણ યાદી તો જોઈ ને? કેવી હેતુલક્ષી ફિલ્મો હતી!

ઋષિ દા મૂળ તો ચેલા ય બિમલ રોય જેવી હસ્તિના ને! ક્યાંય કશું દસ ગ્રામ ઓછું તો હોય પણ નહિ! આ બધી ફિલ્મોનું પોત જોશો તો એક વાત કોમન નીકળશે કે, ઋષિ દાની મોટા ભાગની ફિલ્મો તદ્ન હળવી હતી, ભાર વગરની. મોટા મોટા ઉપદેશો નહિ કે સમાજને રાતોરાત સુધારી નાંખવાની કોઈ ફોર્મ્યુલા નહિ... ઓન ધ કોન્ટ્રારી, હળવાશના માધ્યમથી આપણી ફેમિલી-લાઈફમાં શાંતિ અને સુખ લાવવા મેક્સિમમ શું શું કરી શકાય તેમ છે, એના હળવા ઈશારા એમની ફિલ્મોમાં થયા હોય. અમથી ય, એમની ફિલ્મો કાંઈ રજત-જયંતિઓ નહોતી કરતી અને એ વાત એ પોતે અને એમની ફિલ્મોના નિર્માતા-ડિસ્ટ્રીબ્યુટરો અને પ્રેક્ષકો ય જાણતા હતા. પણ આ કોલમ વાંચનારો વાચક જે ક્લાસમાંથી આવે છે, એ લેવલની ફિલ્મો દાદા બનાવતા.

'અનુરાધા'એવી જ એક હેતુલક્ષી ફિલ્મ હતી. હેતુલક્ષી એટલા માટે કે, એકબીજાને ખૂબ પ્રેમ કરતા પતિ-પત્નીના જીવનમાં કોઈ દેખિતા કારણ અને કોઈના ય વાંક વગર પ્રોબ્લેમ મોટો થાય ત્યારે રસ્તો ક્યો શોધવો શાંતિનો, એની ઉપર આખી વાર્તા લખાઈ છે. ગામડા ગામમાં સાયકલ પર ફરીને ઝૂંપડે-ઝૂંપડે દર્દીઓની સેવા કરવાનો ભેખધારી બલરાજ સાહની કામ તો ઉત્તમ કરે છે, પણ ઘેર આખો દિવસ રાહ જોઈને બેઠેલી પત્નીને પણ પતિ પાસેથી કશું અપેક્ષિત હોય... બીજું કાંઈ નહિ તો છેવટે પતિ-પત્ની નિરાંતે ઘેર બેસી શકે કે ક્યારેક બહાર ફરવા નીકળી શકે...! સમાજસેવાને કારણે બલરાજ એ કરી શકતો નથી, ત્યારે પત્નીની શું હાલત થાય ને તનાવ કેવો ઊભો થાય ને એવો તનાવ થયા પછી એમાંથી બહાર નીકળવાનો કોઈ રસ્તો ખરો, એ જોવા અને સમજવાની બહુ સુંદર ફિલ્મ આ 'અનુરાધા'હતી.

ટાઈમનું કાંઈ નક્કી ન હોય, એવા આપણે ત્યાં ડોક્ટરો કે બિઝનેસમેનોના અંગત જીવનમાં આજે ય આવું બનતું હોય છે. ફરક નવા જમાના પ્રમાણે પડી જાય છે કે, આજની વાઈફો પતિથી કાયમની આવી દૂરી બર્દાશ્ત કરી શકતી નથી. કાં તો કાયમી ઝગડા ટાળવા ઘર છોડીને જતી રહે છે. અથવા રોજેરોજ એકના એક ઝગડા ચાલુ રાખે છે, પણ મોટા ભાગના કિસ્સાઓમાં એવું જોવામાં આવ્યું છે કે, આખો દિવસ ધંધામાં કે કલબોમાં રચ્યાપચ્યા રહેતા પતિદેવો સામે કોઈ ફરિયાદ કર્યા વગર હવેની વાઈફો બોલ્યા-ચાલ્યા વગર કોઈ બીજા પુરુષના પ્રેમમાં પડી જાય છે. એમના વરોને આની ખબર પડતી નથી ને પડે છે તો કશું કરી શકતા નથી અથવા તો મૂંગે મોંઢે બધું ચલાવે રાખે છે. વ્યસ્ત પતિ ગમે તેટલું કમાતો હોય, ઘર એની પ્રાયોરિટી ન હોય તો છોકરાઓ ય બીજા પુરુષને 'અન્કલ-અન્કલ'કહેવા માંડીને પિતા કરતા અન્કલનું વધારે થઈ જાય છે. સ્માર્ટ બિઝનેસમેનનું સૌથી પહેલા સ્માર્ટ પતિ હોવું વધારે જરૂરી છે કે જે પત્નીને પણ રાજી રાખે, એનું પૂરતું ધ્યાન રાખે, એના મોજશોખની પણ પરવાહ કરે અને ધંધા માટે ચોક્કસ સમય જ ફાળવે.

ખેર... ફિલ્મ તો સ્વચ્છ હતી. એટલે એવું કશું બનતું નથી.

બલરાજ સાહનીને આ ફિલ્મમાં જુઓ, એટલે પહેલો વિચાર એ આવે કે, આવા સોબર રોલમાં બલરાજ સિવાય એકે ય એક્ટર ન જામે. બલરાજની પર્સનાલિટી પવિત્ર હતી. અવાજ મીઠડો હતો એટલે તો લંડનના બીબીસી રેડિયો પર એ એનાઉન્સર હતો. આમ તો એની મોટા ભાગની ફિલ્મોના રોલ એક ઢાંચાના હતા કારણ કે, 'અમર, અકબર, એન્થની'ના એન્થનીભાઈના રોલમાં ન ચાલે. 'શોલે'ના ગબ્બરસિંઘમાં એ બહુ માઈલ્ડ પડે કે કિશોર કુમારનો તો એકે ય રોલ ફિટ ન થાય... એ ચાલે, નંદાના ભાઈ તરીકે 'છોટી બહેન'માં, અનાથાશ્રમના પ્રેમાળ સંચાલક તરીકે 'સીમા'માં કે 'દો બીઘા જમીન'ના રીક્ષાવાળા તરીકે ચાલે.

લીલા નાયડૂની ફિલ્મી શરૂઆત તો ઈંગ્લિશ ફિલ્મથી થઈ હતી, The Girl Who Wanted To ઈૂેચન The God. એ પછી તો એણે શશી કપૂર સાથે The House Holder અને બીજી એક ફિલ્મ The Guru પણ કરી. એ સમયના કે આજના ફિલ્મો કલાકારો ઈંગ્લિશ બોલવામાં પરફેક્ટ હતા. મુંબઈ અને ગુજરાત વચ્ચે આટલો ફરક તો આજ સુધી ચાલ્યો આવે છે. આપણે ધોરણ આઠથી (મગન માધ્યમ) ઈંગ્લિશની A, B, C, D શીખ્યા, જ્યારે મુંબઈ-દિલ્હીવાળાઓ યા તો પાંચમાં ધોરણથી ઈંગ્લિશ શીખ્યા ને યા પહેલેથી જ ઈંગ્લિશ મીડીયમમાં ઉછરેલા હતા, એટલે કૉલેજ પણ માંડ પહોંચેલા એ જમાનાના રાજ કપૂર, દિલીપ કુમાર કે દેવ આનંદો કડકડાટ ઈગ્લિશ બોલી શકતા. આપણા ગુજરાતમાં તો જે લોકો પાસેથી સ્પોકન ઈંગ્લિશ કડકડાટ બોલાવાની અપેક્ષા હોય, એ ખુદ ડોક્ટરો ય પોતાના વ્યવસાયની ટર્મિનોલોજીને બાદ કરતા ફ્લ્યુએન્ટ ઈંગ્લિશ બોલી શકતા નથી. યસ, આવા ડોક્ટરો માંડ ૩૦ ટકા હશે, પણ બાકીના સુંદર ઈંગ્લિશ બોલે છે.

લીલા નાયડૂને શોધી કાઢી ઋષિકેશ મુકર્જીએ અને આ ફિલ્મ 'અનુરાધા'ની હારોહાર દેવ આનંદ સાથે ફિલ્મ 'જીના ઈસી કા નામ હૈ'પણ બનાવવા માંડી. કમનસીબે, વાંધો ક્યાંક પડયો ને દેવ આનંદવાળી ફિલ્મ અભેરાઈ પર ચઢાવી દેવાઈ. લીલા નાયડૂના ચેહરા ઉપર ભારત ઉપરાંત કોઈ અન્ય રંગ જણાતો હોય તો તમારું નિરીક્ષણ સાચું છે. લીલાના ફાધર ઈન્ડિયન અને મધર ફ્રેન્ચ હતા. નૂતન અને તનૂજાની જેમ લીલા નાયડૂએ પણ સ્કૂલ સ્વિત્ઝરલેન્ડમાં કરી હતી.

લીલાનો પહેલો પતિ તિલકરાજ (ટીક્કી) ઓબેરોય હતો, જે દેશની ફાઈવ સ્ટાર હોટેલો 'ઓબેરોય'નો માલિક હતો. એની સાથે છુટાછેડા લીધા પછી લીલા નાયડૂ પત્રકાર ડોમ મોરાયસને પરણી. એમાં ય છુટા છેડા થયા. કહે છે કે, ડોમ મોરાયસ લીલાને ખુલ્લેઆમ ખૂબ મારઝૂડ કરતો...!

લીલા નાયડૂનું જન્મ વર્ષ ૧૯૪૦ હતી અને અવસાન થયું તા. ૨૮ જુલાઈ, ૨૦૦૯ના રોજ. એના પિતા ડો. પટ્ટીપતિ રામૈયા નાયડૂ બહુ એટલે બહુ મોટા સાયન્ટીસ્ટ હતા. દેશનું ય બહુમાન એ વાતમાં છે કે, આ ડો. નાયડૂ જગપ્રસિદ્ધ નોબેલ પારિતોષિક વિજેતા વૈજ્ઞાનિક મેડમ મેરી ક્યુરીના હાથ નીચે કામ કરતા હતા.

કેન્સરમાં જે રેડિયેશન થેરાપી અપાય છે, તેના શોધક એ હતા. કમનસીબે, રેડિયેશનના કિરણો વચ્ચે જ કામ કરવાનું હોવાથી ખુદ એમને કેન્સર થઈ ગયું અને અવસાન પામ્યા.

લીલાએ ભારતનું નામ રોશન કર્યું હતું. વિશ્વવિખ્યાત ફેશન મેગેઝિન 'ધ વૉગ'દ્વારા થયેલા સર્વે મુજબ, વિશ્વની પ્રથમ ૧૦ સુંદર સ્ત્રીઓમાં એ સ્થાન પામી હતી. હજી વધારે અભિમાન એ વાતે લેવાય એવું છે કે, આ દસમાંથી બીજી ઈન્ડિયન સ્ત્રી જયપુરના સ્વ. મહારાણી ગાયત્રીદેવી પણ હતા. મુંબઈના વર્ષો સુધી દેશભરમાં ગાજતા રહેલા 'નાણાવટી ખૂન કેસ'પરથી અભિનેત્રી સાધનાના પતિ આર. કે. નૈયરે બનાવેલી ફિલ્મ 'યે રાસ્તે હૈ પ્યાર કે'માં લીલાએ આવો વિવાદાસ્પદ અને નારી જાતિને કલંકિત કરતો રોલ પણ હિમ્મત ભેર સ્વીકાર્યો હતો. પ્રદીપ કુમાર સાથે એની એક કોસ્ચ્યુમ ફિલ્મ 'બાગી'પણ આવી હતી, જે એ જમાનામાં રંગીન હતી અને અમદાવાદની અશોક ટોકીઝમાં આવી હતી. મુહમ્મદ રફીના બે શાનદાર ગીતો ચિત્રગુપ્તે બનાવ્યા હતા. યાદ છે, 'બહાર નઝર કરું, અપના પ્યાર નઝર કરું, જો તુમ કહો તો નઝર કા ખુમાર નઝર કરું'અને બીજું, 'આપ મૌજુદ યહાં, ફિર હમેં હોશ કહાં, હર અદા તૌબા શિકન...'

આપણા ફલેમબોયન્ટ હીરો શશી કપૂર સાથે લીલાની ઈંગ્લિશ ફિલ્મ 'ધી હાઉસ હોલ્ડર'પણ આવી હતી. '૬૨ની સાલમાં એવી જ ઈંગ્લિશ ફિલ્મ ધી ગુરુમાં ય એ ખરી. પેલા મામા-ભાણેજ અશોક કુમાર અને જોય મુકર્જી સાથે લીલાએ 'ઉમ્મીદ'ફિલ્મ કરી હતી, જેનું કોઈને નામે ય યાદ નથી. છેલ્લે એ શ્યામ બેનેગલની બેનેગલની ફિલ્મ 'ત્રિકાલ'માં નસીરૂદ્દીન શાહ સાથે ચમકી હતી.

કારણ તો કોઈને ખબર નથી પણ લીલા નાયડૂએ રાજ કપૂરને સતત ચાર ફિલ્મોની હીરોઈન બનવા માટે ધરાર ના પાડી દીધી હતી. એમ તો દેવ આનંદની ફિલ્મ 'ગાઈડ'ની હીરોઈન હોત આ લીલા નાયડૂ, પણ ફિલ્મમાં હીરોઈન કાબિલ ડાન્સર હોવી જરૂરી હોવાથી એ રોલ વહિદા રહેમાનને મળ્યો.

રાષ્ટ્રપતિનો સ્વર્ણપદક જીતનારી આ ફિલ્મની સામાજિક વાર્તા આકર્ષક હતી, સેન્સિબલ હતી. ફિલ્મી લેખક તરીકે તમે ઘણી ફિલ્મોમાં જેનું નામ સાંભળ્યું હશે, તે બંગાળી સચિન ભૌમિકે કોલકાતા 'દેશ મેગેઝિનમાં અનુરાધા'ને ટૂંકી વાર્તા તરીકે લખી હતી. પણ મૂળ તો એ વિશ્વવિખ્યાત નવલકથાકાર ગુસ્તાફ ફ્લ્યૂબર્ટની જાણીતી નોવેલ 'મેડમ બોવેરી'પર આધારિત હતી.

આ ફિલ્મમાં સંગીત આપવા માટે ઋષિ દા પંડિત રવિશંકરને મનાવી શક્યા, નહિ તો પંડિતજીએ '૪૬માં બે ફિલ્મો 'ધરતી કે લાલ'અને ચેતન આનંદની ફિલ્મ 'નીચા નગર'માં સંગીત આપ્યું, પણ કાંઈ કશું જામ્યું નહિ, એટલે પંડિતજી સમજીને જ આ ફીલ્ડમાંથી ખસી ગયા ને તો ય રાજ કુમારની ફિલ્મ 'ગોદાન'માં આહલાદક સંગીત આપ્યું. (મુકેશનું 'હિયા જરત રહેત દિન રૈન...') આ ચાર ઉપરાંત છેલ્લે છેલ્લે બે જ ફિલ્મોમાં રવિશંકરે સંગીત આપ્યું, ગુલઝારની 'મીરાં'અને સર રિચર્ડ એટનબરોની ફિલ્મ 'ગાંધી'.

પંડિત રવિશંકર તો પરમ આદરણીય સંગીતજ્ઞા હતા. આ ફિલ્મમાં તો એમણે પોતે એક નવો રાગ શોધ્યો હતો, 'રાગ : જનસંમોહિની'. 'હાય રે વો દિન ક્યુ ના આયે રે... જા જા કે રિતુ, લૌટ આયે'. અને બીજું, 'કૈસે દિન બીતે, કૈસે બીતિ રતીયાં'રાગ તિલક શ્યામ, પણ સ્થાયી પછી અંતરામાં રાગ ઝીંઝોટીની અસર આવે છે, 'નેહા લગા કે મૈં પછતાઈ...'યાદ હોય તો એમાં લય પણ બદલાઈ જાય છે. રવિશંકરજીએ આ રાગ 'તિલક શ્યામ'રાગ તિલક કામોદ અને શ્યામ કલ્યાણનું મીશ્રણ કરીને બનાવ્યો હતો. આપણી ગુજરાતી ગાયિકા પ્રીતિ સાગરનું દેશભરમાં પ્રસિદ્ધ થયેલું 'તુમ્હારે બિન જી ન લાગે ઘર મેં...'તેમ જ, હમણાંની ફિલ્મ 'જબ વી મેટ...'નું 'આઓગે જબ તુમ સાજના... બરસેગા સાવન...'બાકીના બે ગીતો 'જાને કૈસે સપનોં મેં સો ગઈ અંખીયાં...'પણ રાગ તિલક શ્યામ પર આધારિત. આ રાગ પણ પંડીતજીએ પોતે શોધ્યો હતો. અન્ય ગીત, 'સાંવરે, સાંવરે, કાહે મોસે કરો જોરાજોરી...'રાગ ભૈરવી.

લતા મંગેશકર અને પંડિત રવિશંકરની જોડીએ 'અનુરાધા'માં સર્વાંગ સુંદર ગીતો આપ્યા અને લતા માટે તો કોને ખેંચાણ ન હોય? પંડિતજીએ પણ વર્ષો પછી ગુલઝારની ફિલ્મ 'મીરાં'માં લતાને ગાવાનું આમંત્રણ આપ્યું, ત્યારે પોતે સગા ભાઈ હૃદયનાથ મંગેશકરે બનાવેલા મીરાંના નોન ફિલ્મી ભજનો ગાઈ ચૂકી છે, માટે બીજી વાર એવો ન્યાય નહિ આપી શકે, એ દલિલ આગળ ધરીને ના પાડી દીધી.

બાકી તો આ લેખના પહેલા પેરેગ્રાફમાં વર્ણવ્યો છે, એવા સમાજના ઊંચા ક્લાસ માટેની જ આ ફિલ્મ છે... ભૂલાઈ ગઈ હોય તો બજારમાં ડીવીડી મળે છે.

* આપણા ડૉ. મૌનસિંઘ હાથ હલાવ્યા વગર કેમ ચાલે છે ?

- એમનું ચાલે તો એ પગ પણ હલાવ્યા વગર ચાલે !

(મયૂરી કિશોર પટેલ, રાજકોટ)

* તમને એક દિવસ માટે મુખ્યમંત્રી બનાવવામાં આવે તો પહેલું કામ કયું કરો ?

- મારૂં લક્ષ્ય બાકીની જીંદગીમાં વધુ સારા માણસ બનવાનું છે... જય હો !

(સલીમ દીવાન, ખેરાલુ)

* 'ઍનકાઉન્ટર'માં જવાબ મેળવવા માટે કયા ધોરણો અપનાવાય છે ?

- એ જ કે, તમે આ જવાબ આપનાર કરતા વધુ સ્માર્ટ હોવા જોઈએ !

(માયા સી. વાળા, ભાવનગર)

* વૃધ્ધોના પહેરવેશમાંથી ધોતી, લાકડી અને ટોપી કેમ ગૂમ થઇ ગયા ?

- એનું સ્થાન પાઘડી, બંડીના બે ખિસ્સા અને કોલસાએ લીધું છે.

(પુલીસ સી. શાહ, સુરેન્દ્રનગર)

* અખબારો અલગ 'આસારામ પૂર્તિ'કેમ બહાર પાડતા નથી ?

- એને બદલે આ 'અસોકરામ પૂર્તિ'વધારે ઉપડે છે.

(સંજય બી. શેઠ, મોડાસા)

* રાત્રે દોડતી ગાડીની પાછળ કૂતરાઓના દોડવા પાછળ શું લૉજીક હશે ?

- ...અને એ પાછું તમે મને પૂછી રહ્યા છો..!

(તેજસ કે. પ્રજાપતિ, મહેસાણા)

* આપણા દેશની લોકશાહીમાં હવે ન્યાયતંત્રમાં પણ રાજકારણ કેમ આવી ગયું છે ?

- જસ્ટિસ ગાંગુલી પણ આવી ગયા છે.

(દુષ્યંત કારીયા, મોરબી)

* શ્રેષ્ઠ સવાલને ઇનામ આપવાનું કેમ શરૂ કરતા નથી ?

- નામ સાથે સવાલ છપાય, એ જ મોટું ઈનામ છે. ૭૫-લાખ વાચકો તમારૂં નામ વાંચવાના છે.

(શ્રીમતી ઇંદુ ચંદારાણા, વડોદરા)

* રક્તદાન કૅમ્પમાં કદી કોઇ રાજકારણીને જોયો નથી....શું કારણ હશે ?

- આ બતાવે છે કે, આપણી પ્રજા હજી આભડછેટમાં માને છે.

(કનુ એચ. ભાવસાર, વડનગર)

* અશોકજી, આપની મનપસંદ હીરોઇનની તો સહુને ખબર છે, પણ મનપસંદ હીરો કોણ ?

- અમિતાભ બચ્ચન.

(અફરોઝબેન મીરાણી, મહુવા)

* સ્મશાનયાત્રામાં 'રામ બોલો ભ'ઇ રામ'બોલાય છે....બીજા ભગવાનનું કેમ કદી નહિ ?

- મહાત્મા ગાંધી છેલ્લા શ્વાસે 'હે રામ'બોલ્યા હતા. આપણા ભારતવાસીઓ માટે ગાંધીજી શ્રીરામથી સહેજ પણ ઉતરતા નથી.

(તસ્નીમ હકીમુદ્દીન વ્હોરા, ઉમરેઠ)

* શું સફળ દાંપત્યજીવન 'આવતી કાલ'જેવું છે ?

- મને ય એની ગઇ કાલે જ ખબર પડી.

(ભરત ડી. સાંખલા, ડીસા)

* આપણા ગુજરાતના પ્રધાનો કપડાં કેમ લઘરવઘર પહેરે છે ?

- યસ. એક માત્ર પ્રદીપસિંહજી જાડેજા અપટુડેટ રહે છે.

(કિશોરી ચી. પટેલ, ગાંધીનગર)

*...અને ૨૦૧૪ની ચૂંટણીઓ પછી ડૉ. મનમોહનસિંહ ફરી વડાપ્રધાન થઇ ગયા તો...?

- લોકો પોતાના ગયા પછી કોક સારૂં કામ કરતા જાય... મનુભ'ઇએ જતા પહેલા કર્યું છે કે, (ઈન કૅસ) કોંગ્રેસ સત્તા ઉપર આવે, તો એ વડાપ્રધાન નહિ બને ! બોલ શ્રી અંબે માત કીઇઇઇઇ...?

(ધૂ્રવ રવિન્દ્રભાઈ પંડયા, પ્રાંતિજ)

* ઍમ્બ્યૂલન્સમાં સુંદર નર્સને જોઇને દર્દીના સગાને શું વિચાર આવતો હશે ?

- વિચારનો અમલ.

(મધુકર પી. માંકડ, જામનગર)

* 'નવરા નખ્ખોદ વાળે'તો બીઝી....?

- તમે સવાલ પૂછ્યો છે ને હું જવાબ આપવામાં બીઝી છું.

(તૌસિફ બી. ગોગદા, રાજુલા)

* બે સ્ત્રીઓ ભેગી થઇને વાતો શું કરતી હશે ?

- ....કે, 'આપણે શું વાતો કરતા'તા....?'

(કરણ જોબનપુત્રા, જૂનાગઢ)

* વિરોધીઓ નરેન્દ્ર મોદીને 'મિસ્ટર ફેંકુ'કહે છે...આપની કૉમેન્ટ ?

- વિરોધીઓ સાચા છે. મોદી કોંગ્રેસને ફેંકી તો દેશે જ !

(કુત્બુદ્દીન ગુલામઅલીવાલા, દાહોદ)

* બધા કૌભાંડીઓને સમય જતા 'ક્લીન ચીટ'કેમ મળી જાય છે ?

- ક્લીન ચીટો બહુ સસ્તામાં પડે છે.

(જયેશ કે. સંપટ, મુંબઇ)

* દવે, તમે 'વેદ'ભણ્યા છો કે પછી રામ રામ ?

- હે ય.. રામ રામ... રામ રામ !

(વૈશાલી ભટ્ટ, રાજકોટ)

* આપણને ડૉલર એક રૂપિયામાં ક્યારે મળતો થશે ?

- આપણાં ભાજપ-કોંગ્રેસમૅનોને અમેરિકાની પાર્લામૅન્ટમાં જોડાવા દો !

(અનિલ સી. પારેખ, બિલીમોરા)

* તમે રહો છો, એ ફ્લૅટના પાડોશીઓ તમને હાસ્યલેખક તરીકે ઓળખે છે ખરા ?

- સાચ્ચે જ... ''એકે ય નહિ ! એ લોકોનું વાંચન તો બહુ ઊંચુ છે”.

(જયેશ અંતાણી, ભાવનગર)

* તમને પોરબંદરનું ચોમાસું ગાળવું ગમે છે....પણ આ શિયાળામાં વરસાદ ક્યાંથી લાવવો ?

- ન લાવતા, પણ દરિયા કિનારે સરસ મઝાનો ગરમાગરમ કાવો તો મળે છે ને ?

(ડૉ. પ્રવિણગીરી ગોસ્વામી, પોરબંદર)

* 'બુધવારની બપોરે'ની 'સિક્સર'ક્યારેક બહુ ઊંચી જાય છે....થોડીક નીચી લગાવતા હો તો ?

- મને મારી સિક્સર સમજાય તો ઊંચી કે નીચી કરૂં ને, ભ'ઇ....ચલો પંખો ચાલુ કરો !

(હસમુખ રાજાણી, રાજકોટ)

* દુનિયા બનાવી લીધા પછી ઇશ્વરે સ્ત્રીને બનાવી....પછી હાથ ધોઇ નાંખ્યા, સુંઉ કિયો છો ?

- અફ કૉર્સ, કોઇ સારૂં કામ કર્યા પછી ય હાથ તો ધોવા જ જોઇએ.

(વિનુ આર. ભટ્ટ, બાબરા-અમરેલી)

* 'ઇશ્વરને ગમ્યું તે ખરૂં', એવું આપણે ત્યાં બોલાય છે....આમાં ઈશ્વર વચ્ચે ક્યાં આવ્યો ?

- ઓકે...ઈન ધેટ કૅસ... ''અશોકને ગમ્યું તે ખરૂં !''

(અખિલ બી. મેહતા, અમદાવાદ)

દૂરદર્શન પર પ્રસ્તુત થયેલ ફિલ્મી માતાઓ વિષે કાર્યક્રમ

ફિલ્મ : 'ધરતી કહે પુકાર કે' ('૬૯)

નિર્માતા : વૈશાલી ફિલ્મ્સ (મુંબઈ)

દિગ્દર્શક : દુલાલ ગુહા

સંગીત : લક્ષ્મીકાંત-પ્યારેલાલ

ગીતકાર : મજરૂહ સુલતાનપુરી

રનિંગ ટાઈમ : ૧૬ રીલ્સ

થીયેટર : મૉડેલ (અમદાવાદ)

કલાકારો : નંદા, જીતેન્દ્ર, સંજીવ કુમાર, કન્હૈયાલાલ, નિવેદિતા, દુર્ગા ખોટે, તિવારી, તરૂણ બૉઝ, અસિત સેન, જગદેવ, લીલા મિશ્રા, એ. કે. હંગલ, મનમોહન, મધુમાલિની, વાજીદખાન, મામાજી, અભિ ભટ્ટાચાર્ય.

watch?v=Kg5AyKNCUrs

ગીતો :

૧. જા રે કારે બદરા, બલમ કે પાસ, વો હૈ ઐસે બુદ્ધુ - લતા મંગેશકર

૨. જે હમ તુમ ચોરી સે, બંધે એક ડોરી સે, જઈયો કહાં- લતા - મુકેશ

૩. ખુશી કી વો રાત આ ગઈ, કોઈ ગીત જગને દો, ગાઓ રે - મુકેશ

૪. દિયે જલાયેં પ્યાર કે, ચલો ઈસી ખુશી મેં, બરસ બિતા કે - લતા મંગેશકર

૫. ધરતી કહે પુકાર કે, મુઝે ચાહનેવાલે, કિસ લિયે બૈઠા - મુહમ્મદ રફી

વાંક એનો પોતાનો હશે એટલે ફિલ્મનગરીમાંથી ક્રૂર ઢબે ફેંકાઈ ગયો, એનાથી ય વધુ ક્રૂર ઢબ એના સ્વભાવને કારણે આવી, નહિ તો કન્હૈયાલાલ જેવા સમર્થ ચરીત્ર અભિનેતાનો અન્ય કોઈ સાની નહતો. નાના પળશીકર એક જ બીજો અભિનેતા, જે કન્હૈયાલાલની બરોબરી કરી શકે, સ્વાભાવિક અભિનયમાં. બન્ને જાયન્ટ્સ દારૂની પ્યાલીમાં ડૂબી ગયા. નહિ તો મેહબૂબખાને ઠેઠ ૧૯૪૦માં જે ફિલ્મ 'ઔરત'બનાવી, એમાંથી બે જ કેરેક્ટરો એ જ ફિલ્મ 'મધર ઈન્ડિયા'માં રીપિટ થયા તેમાંનો એક આ કન્હૈયાલાલ અને બીજી જીલ્લોબાઈ. (જે 'મુઘલ-એ-આઝમ'માં મધુબાલાની અને 'મધર ઈન્ડિયા'માં રાજકુમારની માં બને છે.) આ મહાન એક્ટરને તમે જે તે ફિલ્મોના હીરો કે અન્ય કલાકારો કરતા ય બે વ્હેંત ઊંચી અક્ટિંગ કરતા ફિલ્મ ગંગા જમુના, ગોપી, ઉપકાર, અપના દેશ, આજની ફિલ્મ 'ધરતી કહે પુકાર કે', છેલ્લે છેલ્લે 'હમ પાંચ'માં જોયો છે. રાજ કપૂરની ફિલ્મ 'સત્યમ્ શિવમ્ સુંદરમ્'માં નાનકડી દીકરી સાથે 'યશોમતિ મૈયા સે બોલે નંદલાલા'ગાય છે. મૂળ નામ કન્હૈયાલાલ ચતુર્વેદી બનારસનો સ્ટેજ આર્ટિસ્ટ અને પોતે નાટકો લખીને ભજવતો પણ ખરો. સ્વભાવ અને પ્રકૃતિ ખૂબ નડયા. હીરોઈનો એનાથી કદી ખુશ નહોતી. ૨૪ કલાક પાનના ડૂચા મ્હોંમાં હોય અને વ્હિમ્ઝીકલ પણ ખરો કે, આટલી પ્રસિદ્ધિ છતાં મુંબઈમાં એ છેલ્લે સુધી લોકલ બસોમાં મુસાફરી કરતો. લોકો જોઈને ઓળખી જાય, એ એને બહુ ગમતું.

પણ આજની આ ફિલ્મ 'ધરતી કહે પુકાર કે'પૂરેપૂરી કન્હૈયાલાલને કુરબાન છે. 'મધર ઈન્ડિયા'ના સુખીલાલા જેવો જ બીજો તગડો રોલ એને આ ફિલ્મમાં મળ્યો છે. બંગાળી દિગ્દર્શક દુલાલ ગુહાએ એને લાઈફ-ટાઈમનો રોલ આપ્યો છે. નાના અને સાવકા બન્ને ભાઈઓ-સંજીવ કુમાર અને જીતેન્દ્રને મોટા કરવામાં એ પોતાની જીંદગી ન્યોછાવર કરી દે છે. ફિલ્મનું એક દ્રષ્ય તો બહુ ભાવનાત્મક બન્યું છે. રોજની જેમ ચિક્કાર તાડી પીને આખલો બનેલો કન્હૈયાલાલ જીતેન્દ્રને ખૂબ બેરહેમીથી પિટે છે ને એને રોકતી પત્ની દુર્ગા ખોટેને છાતી કૂટતો કહે છે, 'પરબતીયા... મૈંને ઉસકો બહોત મારા... બહોત મારા... સૌતેલા થા, ના? ઈસ લિયે મારા.'દર્શકોની આંખોમાં આ દ્રષ્ય પાણી લાવી મૂકે છે કારણ કે સહુ જાણે છે કે, એ સાવકો ભાઈ હોવા છતાં સગા પિતાથી ય વધુ વાત્સલ્ય બન્ને ભાઈઓને બતાવ્યું છે, પણ જે જમીનદાર (તિવારી)એ એનું ઘર બર્બાદ કરી નાંખ્યું, એની જ દીકરી (નંદા) સાથે જીતેન્દ્ર પ્રેમો કરે છે, એ છોડાવવા કન્હૈયાલાલ જીતેન્દ્રને પિટે છે.

જમાનો તો પૂરજોશ જીતેન્દ્રનો એકલાનો ચાલતો હતો. આજુબાજુ કોઈ હરિફ નહિ. ધર્મેન્દ્ર કે શશી કપૂર પણ નહિ. રાજેશ ખન્ના કે અમિતાભ બચ્ચન હજી આવું આવું કરતા હતા. સંજયખાનથી માંડીને રાજેન્દ્ર કુમારના વળતા પાણી હતા. જીતેન્દ્ર આ ૧૦-૧૨ વર્ષોમાં જેટલું કમાયો હશે, એટલું આગળ-પાછળની એની જીંદગીમાં નથી કમાયો. મુમતાઝ સાથે એની જોડી શાશ્વત હતી. હેમા માલિની સાથે તો રીતસરનો લગ્ન કરવાનો હતો. એ તો હેમાનો બીજો પ્રેમી ધર્મેન્દ્ર સમજો ને, ઓલમોસ્ટ લગ્નના માંડવે જ હેમાની માતા મીસિસ ચક્રવર્તીને લઈ આવ્યો, એમાં જીતુભ'ઈ એક પત્ની હોવા છતાં બીજી ફિટ કરાવવાની કારીગરીમાં સહેજમાં રહી ગયા. હેમા માલિનીને તો જાણે સમજ્યા કે, પરણવું તો પરણેલા સાથે જ, એવો કોઇ નીમ-બીમ લીધો હશે, એટલે ધરમાને પોતાની સાથેના લગ્નની કૂપન આપી દીધી. જીતેન્દ્રની વાઇફ શોભા સિપ્પીએ ધમપછાડા તો બહુ કર્યા. એનો સગો ભાઈ ફિલ્મ 'શોલે'નો નિર્માતા નિર્દેશક રમેશ સિપ્પી. છતાં એ ખેલ ચાલતો રહ્યો. પછી બન્ને છુટા પડી ગયા. એકબીજા સાથે ફિલ્મો કરવાની બંધ કરી દીધી ને તો ય બી. આર. ચોપરાની ફિલ્મ 'ધ બર્નિંગ ટ્રેન'માં ધરમ, જીતુ અને હેમા ત્રણેય સાથે હતા.

ફિલ્મનગરીમાં તો આ બધાની કોઈ નવાઈ જ નહિ.

નંદાના ય આમ જુઓ તો વળતા પાણી શરૂ થઈ ગયેલા. સૌમ્ય અભિનય અને સુંદરતા બરકરાર હતી. બંગાળી દિગ્દર્શક દુલાલ ગુહાએ પંજાબી હીરો જીતેન્દ્ર, ગુજરાતી સાઈડ હીરો સંજીવ કુમાર, નંદા મરાઠી અને ફિલ્મમાં બાકીના તો ભરાય એટલા બંગાળીઓ લઈને ફિલ્મ 'ધરતી કહે પુકાર કે'ઉતારી. ફિલ્મ અમદાવાદની માડેલ ટોકીઝમાં આવી હતી અને આવ્યા પછીના ૬-૭ વીક્સ તો ટિકીટ નહોતી મળતી, એટલું તો અમે મોડેલની આસપાસ રહીએ એટલી ખબર.

જીતેન્દ્ર આટલા પૈસા કમાયો હોય તો એને એ લાયક છે. મહેનત એક બાજુ, પણ ધંધાદારી બુદ્ધિમાં પંજાબી હોવા છતાં રાજસ્થાનીના કોન્ટ્રાક્ટો રદ કરાવે, એવો ખેલંદો, પૈસેટકે પહેલેથી જ સુખી માં-બાપનો એ દીકરો હતો. નામ તો રવિ કપૂર હતું, પણ થઈ ગયો જીતેન્દ્ર. શરૂઆત વ્હી. શાંતારામ સાથે કરી હોવા છતાં ભ'ઈ પત્તું ઉચકાયું નહિ. પણ નિર્માતા દેવી શર્માની એક ફિલ્મ બની રહી હતી, રાજશ્રી સાથેની 'ગુન્હાઓં કા દેવતા'. એ જો હિટ જાય તો માર્કેટ ઉચકાય એમ હતું, પણ આ ફિલ્મમાં શંકર-જયકિશને સંગીત આપવાની ના પાડી હતી. એમની ફી નિર્માતાને પોસાય એવી નહોતી. જીતુનું કિનારે આવેલું વહાણ ડૂબતું હતું. એ પહોંચી ગયો આ સંગીતકારો પાસે. આ ફિલ્મમાં કામ કરવા માટે જીતેન્દ્રને જે રકમ મળવાની હતી, તે બધી એણે શંકર-જયકિશનને આપી દીધી. 'હવે પાડો, ના'. પેલા બન્નેએ ના ન પાડી અને જીતુની ગણત્રી પરફેક્ટ સાચી પડી. આ ફિલ્મમાં શંકર-જયકિશને ખાસ કાંઈ ઉકાળ્યું નહોતું, છતાં નામ જોરદાર હતું અને સીધો ફાયદો જીતુને થયો. એક અક્ટર તરીકે જીતેન્દ્ર માટે સન્માનીય વાત કોઈ નહિ કરી શકે. ઈવન ધર્મેન્દ્ર, મનોજ, પ્રદીપ કુમાર, ભારત ભૂષણ, જોય મુકર્જી કે મોટા ભાગે તો શશી કપૂરે ય નહિ, પણ જામનગરના લગભગ ૮૦ પ્લસની ઉંમરે પહોંચેલા વડિલ શ્રી અશ્વિનભાઈ ઝાલા માટે જીતેન્દ્ર આજે ય ઘણો લાડકો છે. (આ માટે અભિનંદન અશ્વિનભાઈને નહિ... જીતેન્દ્રને આપવા પડે!)

સંજીવ કુમાર કેટલો સાહજીક અક્ટર હતો, એની પ્રતિતી એ '૬૦ના દાયકાની એની પહેલી ફિલ્મથી જ કરાવતો રહ્યો છે. આ ફિલ્મમાં એ નિવેદિતાનો પતિ બને છે. વાસ્તવમાં પણ નિવેદિતાનો પતિ બનવાના ઘણા વલખા એણે મારેલા. કામેડી એ વાતની થઈ કે, એક બાજુ જોય મુકર્જી નિવેદિતાની પાછળ, એની પાછળ એનો ભાઈ દેબુ મુકર્જી અને આ બન્નેની સામે સંજીવ. પણ ત્રણે એવું માને કે નિવેદિતા મને નહિ. પેલાને પ્રેમ (અથવા પ્રેમો) કરે છે. સરવાળે જાય તો પરણેલો હતો અને સંજીવને માટે નિવેદિતા 'એક બીજી છોકરી'થી વિશેષ કાંઈ નહોતી. એ બીજે પરણી ગઈ.

આ ફિલ્મ એકદમ અદ્ભૂત તો નહિ, પણ કન્હૈયાલાલના અભિનય ઉપરાંત લક્ષ્મીકાંત-પ્યારેલાલના કર્ણપ્રિય સંગીતને કારણે પણ ખૂબ ચાલી હતી. શંકર-જયકિશનના નકશે કદમ પર ચાલીને ખાસ કરીને આરકેસ્ટ્રેશનમાં આ જોડીએ જીવનભર અદ્ભૂત સંગીત આપ્યું છે. એમના જેટલા અને જેવા ઠેકા તો કદાચ કોઈ સંગીતકારોએ આટલી માત્રામાં નથી આપ્યા. એક 'સરગમ ઠેકો'તો એમના નામે આજના સંગીતકારો પણ વગાડે છે. યાદ કરો, 'પથ્થર કે સનમ'માં લતા મંગેશકરના 'કોઈ નહિ હૈ, ફિર ભી હૈ મુઝકો...'ગીતમાં ઢોલક-તબલાનો ઠેકો. એ પછી બહુ પ્રસિદ્ધ નહિ થયેલું ફિલ્મ 'અભિનેત્રી'નું લતાનું જ, 'ખીંચે હમ સે સાંવરે ઈતને ક્યું હો...'ગીતનો ઠેકો યાદ કરો. રિધમ સેક્શન ઉપરાંત ધૂનોમાં ય આ બંનેની કાબેલિયત ઝળહળતી હતી. તમામ જોડી સંગીતકારોમાં કેવળ લક્ષ્મી-પ્યારેની એક જ જોડી એવી હતી, જે કદી ઝગડી નથી. આજે પ્યારેલાલ હયાત છે અને કેટલા આદરથી લક્ષ્મીકાંત કુડાલકરને યાદ કરે છે!

'ધરતી કહે પુકાર કે'ની વાર્તામાં દમ તો હતો. ગામડા ગામમાં ખેતી કરીને ગુજારો કરતા ખેડૂત ગંગારામ (કન્હૈયાલાલ) તેની પત્ની પરબતી અને અભણ દીકરા શિવા (જીતેન્દ્ર) સાથે રહે છે. બીજો દીકરો મોતી (સંજીવકુમાર) ભણવા અને કમાવા શહેરમાં જુદો રહે છે, જ્યાં એ નિવેદિતાના પ્રેમમાં છે. નિવેદિતા મશહૂર એડવોકેટ તરૂણ બૉઝની દીકરી છે. આ બાજુ રાધા (નંદા) વ્યાજખાઉ જમીનદાર હરિબાબુ (તિવારી)ની દીકરી શિવાના પ્રેમમાં છે ને હરિબાબુ એવા ભ્રમમાં કે, રાધા મોતીને પ્રેમ કરે છે. મોતી ઈન ફેક્ટ નિવેદિતાને પરણી ચૂક્યો હોય છે, પણ માં-બાપને જાણ થવા દેતો નથી કે, કદાચ શહેરની છોકરીને એ લોકો પસંદ નહિ કરે. પરિણામે, હરિબાબુ તરફથી રાધાને મોતી સાથે પરણાવવાનું માંગુ ગંગારામ સ્વીકારી લે છે અને મોતીના લગ્ન રાધા સાથે ગોઠવી દે છે. આ બાજુ રાધા અને શિવાનો પ્રેમ કડડભૂસ થઈ જાય, એ પહેલા નાટયાત્મક વળાંકો વચ્ચે સ્ટોરી તરડાતી-મરડાતી રહે છે. '૫૦ અને '૬૦ના દાયકાની મોટા ભાગની ફિલ્મોમાં દરેક વાર્તાલેખકની પિન આ રીતે ચોંટી જતી હતી કે, વાર્તાનો અંત સીધી રીતે નહિ લાવવાનો. વચમાં વિલનો રોડાં નાંખે, સંજોગો બદલાયા કરે કે ઘરમાં બબાલો ઊભી થાય, એવું બધું આવે રાખે, નહિ તો ત્રણ કલાકની ફિલ્મ પૂરી ક્યાંથી થાય. અડધી વાર્તા તો ફિલ્મ શરૂ થતા જ સમજાઈ જતી હોય કે, નંદા વ્યાજખાઉ તિવારીની દીકરી ગરીબ કિસાન જીતેન્દ્રના પ્રેમમાં છે, જેની તમામ જમીન તિવારીએ પચાવી પાડી છે, એ બધી ફિલ્મ પૂરી થતા સુધીમાં તો પાછી આપી જ દેવાનો છે.

કરોડપતિ સસુર તરૂણ બોઝ આખી ફિલ્મમાં આડો ફાટે રાખે કે એની ગુમાની દીકરી ગામડીયા જીતેન્દ્રના અપમાનો કરતી રહે, પણ મહાત્મા ગાંધીના અવતારસમા જીતુભ'ઈ એમાંનું કશું મન પર લેવાના નથી ને છેલ્લે તો આવી વહુને એનો આવો બાપ સજ્જનો થઈ જવાના છે.

અર્થાત્, કેવળ પ્રેમલા-પ્રેમલીના વિષય ઉપર જ બનતી એ ફિલ્મોમાં વાર્તાની દ્રષ્ટિએ નવું કાંઈ નહોતું આવતું. ઋષિકેશ મુકર્જીએ સરસ વાત કરી હતી કે, જગતભરમાં મક્સિમમ ૨૬ પ્રકારે જ વાર્તા લખી શકાય છે. ૨૭મો પ્રકાર બન્યો જ નથી. એ વપરાઈ ગયા પછી નવી વાર્તા લખવા માટે ૨૬ વાર્તાના ટુકડાઓ ઈધર કા ઉધર કરીને નવી વાર્તા બનાવી દેવાય છે.

એ જોતા આજે જે ફિલ્મો બને છે, એમાંની ભલે ૯૦ ટકા કચરો હોય છે, પણ બાકીની સર્વાંગ સુંદર હોય છે.

* જો નરેન્દ્ર મોદી વડાપ્રધાન બને તો ગુજરાતની ગાદી છોડવી પડે. એ સંજોગોમાં ગુજરાત માટે 'ગઢ આલા, પણ સિંહ ગેલા'જેવું નહિ થાય?

- હા, પણ ચાર રાજ્યોની ચૂંટણીના પરિણામો જોયા પછી કોંગ્રેસ માટે તો ગઢે ય ગયા... અને સિંહ પણ ! ખૈર... સિંહો તો એમની પાસે હતા ય ક્યાં? એક નાનું અમથું આમ આદમું મારી ગયું...!!

(વલ્લભ પારેખ)

* આજના મા-બાપ સંતાનોને હાસ્યલેખક બનાવવા કરતા ડૉકટર, વકીલ કે એન્જિનિયર બનાવવાની ઇચ્છા જ કેમ રાખે છે?

- હાસ્યલેખક બનવું એક કોઇ 'કાચાપોચા'નું કામ નથી.

(ભારતી કાચા, મોરબી)

* લગ્ન પછી ગોરધનો સાવ લઘરવઘર કેમ દેખાવા માંડે છે?

- ઘરમાં તો અમે બધા એવા જ રહેવાના... હઓ! પણ બહાર નીકળ્યા પછી જોઇ લો, ભાયડાના ભડાકા, હઓ હઓ..!

(અફરોઝબેન મીરાણી, મહુવા)

* અશોકભાઇ, તમે કોઇ સ્ત્રીને પ્રેમ કર્યો છે ખરો?

- સાલો આવો મસ્ત સવાલ કોઇ સ્ત્રીએ પૂછ્યો હોત તો ભવિષ્યની કોઇ આશા ય બંધાઇ હોત..!

(પુનિત ડી. ઠક્કર, ભુજ-કચ્છ)

* હવે તો સંસદમાં ગુન્હેગારો ય વટથી બેસી શકશે... આપનો અભિપ્રાય?

- ... નગર શેઠનો વંડો, જે આવે એ મંડો...!'

(અજયસિંહ ચંપાવત, હિંમતનગર)

* શું સ્મશાન ગામની વચ્ચે હોવું જોઇએ, જેથી ત્યાંથી પસાર થનારને ય મૌતનો મલાજો રહે?

- જંગલ સિવાયનું સઘળું ગામની વચ્ચે હોય છે... કોના કેટલા મલાજા રખાયા?

(રમેશ સુતરીયા 'ટ્રોવા'મુંબઇ)

* કોઇને ઉતારી પાડવા લોકો 'ગધેડા'સાથે કેમ સરખાવે છે.

- શરીરની શક્તિ 'હોર્સ પાવર'થી માપી શકાય... મગજની શક્તિ માટે 'ડોન્કી પાવર'ચાલી જાય!

(ફિરોઝ ડી. ગાર્ડ, અમદાવાદ)

* જાન વિદાય વેળાએ કન્યાના કાનમાં એની માતા શું કહે છે?

- પેલાની ચોયણીનું નાડું બહાર લટકે છે, એ સીધું કરાય..!'

(દુષ્યંત કારીયા, મોરબી)

* આપણા દેશમાં પત્ની એના પતિનું નામ કેમ બોલતી નથી?

- હા, પણ બીજીના પતિનું નામ બોલે, એ સારૂં તો ન જ કહેવાય ને!

(અસલમ ગામેતી, વંથલી-જુનાગઢ)

* ભૂલથી કોઇ પાગલને 'ડાહ્યો'કહેવાઇ જાય તો?

- ડાહ્યો માણસ તો આવી ભૂલ કરે જ નહિ ને?

(ચાર્મી જાગાણી, જૂનાગઢ)

* તમે 'બા ખીજાય... બા ખીજાય.. લખો છો, પણ વાસ્તવમાં તો બધા બાને જ ખીજાતા હોય છે'....!

- જે ઘરોમાં બા ખીજાઇ શકતા હોય, એ ઘરો સુખ, શાંતિ, અને સમૃદ્ધિથી ભરચક હોય!

(શોભા ટી. પટેલ)

* રાહુલ ગાંધીની વડાપ્રધાન બનવાની ક્ષમતા કેટલી ગણાય?

- કમસે કમ મનમોહન કરતા તો એ સારા વડાપ્રધાન બની શકશે.

(પંકજ દફતરી, રાજકોટ)

* મારે ધો. ૧૦માં સમગ્ર ગુજરાતમાં 'ટોપ ટેન'માં આવવું છે. શું કરવું?

- પરીક્ષા આપવી.

(આરતી એમ.ઠાકોર, સુરત)

* કોઇ વ્યક્તિ તમારી દોસ્ત છે કે દુશ્મન, તેનો અંદાજ કેવી રીતે મેળવો છો?

- દોસ્તોના અંદાજ મેળવવાના ન હોય, પણ એક તાજા અનુભવ મુજબ, દુશ્મનને આદર આપવાની મેં ભૂલ કરી, એ હવે નહિ કરૂ. દુશ્મન કાયમ દુશ્મન જ રહે છે.

(મોના ગજાનન મેહતા, વડોદરા)

* તમે ગુજરાતના મુખ્યમંત્રી બનો તો પહેલું કામ કયું કરો?

- ટીવી ન્યુસ- કેમેરાઓ સામે હસીને હાથ હલાવવાનું.

(ભૂમિકા આર. લાડ, વલસાડ)

* આપણા દેશમાં 'રાધે-ક્રિષ્ણા... રાધે ક્રિષ્ણા..'બોલાય છે.. 'રૂક્ષ્મણી-ક્રિષ્ણા'કેમ નહિ?

- સ્પેલિંગ લખવામાં છોડીયા ફાટી જાય, ભ'ઇ!

(સુમિત પટેલ, ગોઝારીયા-મહેસાણા)

* જેસલ- તોરલની કથામાં જેસલ 'જવ ભાર'ખસે છે ને તોરલ 'તલ ભાર'ખસે છે અર્થાત્ ?

- ખસવાનું વજનના માપથી ન હોય..... અંતરના માપથી હોય! મને એટલી તો ખબર છે કે મારા ઘરની તોરલ મને ધારે ત્યાં ખસેડી મૂકે છે... ને મારાથી ભારે-વજનદાર ચીજો ખસતી નથી.

(મનિષા ઘેડીયા, જૂનાગઢ)

* કસોટી કાયમ સત્યવાદીઓની જ કેમ થાય છે?

- એવું નથી.. મારી ય થાય છે!

(ડી. કે. માંડવીયા, પોરબંદર)

* અનીતિનું ખાનારાઓનો વર્તમાન સુખમય હોઇ શકે છે, પણ શું ભવિષ્ય સુખમય હોય ખરૂં?

- અનીતિનું ન જ ખાતો હોય, એવો તો દેશનો કોઇ નાગરિક નથી! ઇવન, આપણે લગ્નના રીસેપ્શનમાં રૂ. ૧૦૦/-નો ચાંદલો કરીને રૂ.૫૦૦/-નું ઠોકી આવીએ છીએ, એ ય અનીતિ જ છે ને?

(રાજેશ કે. ખાંદલા, સરધાર- રાજકોટ)

* મન ધોધમાર વરસતા વરસાદમાં પતંગ ચગાવવાનું મન થાય છે... શું કરૂં?

- તમે પંખાને બદલે ફ્રીજ ચાલુ કરો ને મહીં અગરબતી કરી લો.

(ડો. અમિતા ચૌધરી, ભાવનગર)

* દરેક સંતાનને મા-બાપ આશીર્વાદ આપે જ, છતાં સંતાનો દુઃખી કેમ થતા હોય છે?

- એમના પોતાના સંતાનોને કારણે... મોટા ભાગના કેસોમાં!

(હિતેશ અડવાળીયા, સુરેન્દ્રનગર)

* ગાંધીનગરમાં જ રેલવે કેમ નહિ?

- અમદાવાદમાં દરીયો નંખાવીએ, ત્યારે ત્યાં રેલવેનું ગોઠવીશું.

(શશીકાંત મશરૂ, જામનગર)

* કોઇ સુંદર સ્ત્રી સાવ ફાલતુ પુરુષના પ્રેમમાં પડે, તો તમને કયો વિચાર આવે?

- પ્રણવ પંડયાનો શે'અર છેઃ

'તમારા હાથમાં અત્તરની શીશી ભાળીને,

થયા હતાશ બધા આસપાસના ફૂલો.'

(વૈભવી દવે, અમદાવાદ)

* 'હલકુ લોહી હવાલદાર'નું... આ કયા ડોકટરનું સંશોધન છે?

- આવા સંશોધનો ડોકટરો ન કરે... ઉપરી પોલીસ અધિકારીઓ કરે!

(અરવિંદ આર. પટેલ, જામનગર)

* તમારૂં જેમ ડિમ્પલ સાથે ડીંડવાણું છે, એમ તમારા પુત્રનું ખરૂં?

- એ નોર્મલ છે.

(મહિન્તા મિલન ત્રિવેદી, જામનગર)

* ... 'નમે તે ગમે'.. તમારે કેમનું?

- હું પરણેલો છું.

(કિશોર વ્યાસ, ઘોઘા)

સમાચાર તો માઠા આવ્યા હતા. જાનકીબેનનો કૂતરો... સોરી, 'ડોગી'ગૂજરી ગયો હતો. એનું નામ હતું, 'ગંગાપ્રસાદ'. લાડમાં કોક વળી 'ગંગુ'બોલે તો જાનકીબેન ખીજાઈ જતા. રીતસરની રાશી જોવડાવીને આટલું પવિત્ર નામ 'ગંગાપ્રસાદ'રાખ્યું હતું. લોકો પોતાના ડૉગીઓના નામ ઇંગ્લિશ રાખે છે, 'ટાયગર', 'બ્રૂનો', 'સ્ટેલોન'કે ઇવન 'ઓબામા'... એની સામે જાનકીબેનને સખ્ખત ચીઢ. ઇન્ડિયન નામો નથી મળતા તે હાલી નીકળ્યા છો ઇંગ્લિશ નામો પાડવા... ?

અમારે ગંગાપ્રસાદના ઉઠમણામાં જવું જ પડે. એ તો ન જઈ શક્યા, પણ અમારે ય વ્યવહારમાં રહેવાનું છે, એટલે એમના ઘેર 'બેસવા'ગયા. એમના કૂતરામાં ન જઈએ તો આપણા કૂતરામાં એ ય ન આવે. ભલે અમારે કૂતરો નથી, હવે તો કૂતરા વિનાના કપલ્સને પણ લોકો વાંઝીયામેણાં મારતા હોય છે. 'બિચારાઓએ નવો બંગલો બનાવે આઠ- આઠ વર્ષો થઈ ગયા, પણ હજી એક ઘરમાં કૂતરો આવ્યો નથી. કેવા નસીબો ચાલતા હોય છે માણસોના...? આમાં તોમાં રન્ના દે ય કાંઈ આશીર્વાદ ન દઈ શકે.'ખુદ અમે ય સમાજમાં આજે મોઢું બતાવી શકતા નથી.

જાનકીબેન મોહક અને કડક- કડક સફેદ સાડલામાં ઢીંચણ ઊંચા કરીને સ્વ. ગંગાપ્રસાદના, ચાંદલો- અગરબત્તી કરેલા ફોટા નીચે બેઠા હતા. બિલકુલ ફ્રેશ વિધવા થયા હોય, એવી ગમગીની તેમના સૌમ્ય ચહેરા ઉપર વર્તાતી હતી. બૅકગ્રાઉન્ડમાં ધીમા પણ મધૂરા અવાજે જગજીતસિંહની ધૂન, 'હે જગદાતા, બુદ્ધિ વિધાતા...'નિરંતર વાગતી હતી. પરિવારજનો પણ માયુસ ચેહરે શુભ્ર વસ્ત્રો ધારણ કરીને, પલાંઠી વાળીને બેઠા હતા. સામાન્ય રીતે, પટેલો કે રબારીઓના બેસણામાં આવી રીતે ખરખરો કરવા જાઓ, તો પોક મૂકીને પહેલા રડી લેવાનું હોય છે, પણ અમને બન્નેને એ ખબર નહિ કે, સ્વર્ગસ્થ કૂતરો બ્રાહ્મણ હતો, જૈન હતો કે મહાપ્રભુજીવાળો હતો ! એટલે દાખલ થતી વખતે હાથ જોડેલા રાખીને અમારે 'ઓમ નમઃ શિવાય'બોલવાનું છે, 'જય જીનેન્દ્ર'બોલવાનું છે કે, 'જય શ્રી કૃષ્ણ'કહેવાનું છે... એ ખબર નહિ! આમાં લોચા ન મરાય. મરનાર જુદો ધર્મ પાળતો હોય તો લાગણી દુભાય. આપણા ગુજરાતમાં લાગણીઓ તો ગૂજરી ગયા પછી ય દુભાતી હોય છે. બહુ ધ્યાન રાખવું પડે... જાનકીબેન વારંવાર રોતા ચેહરે એમના કૂતરા એટલે કે શ્રી ગંગાપ્રસાદના ફોટા સામે જોઈ લેતા હતા.. કેમ જાણે એમની પાવન આંખો કહેતી ન હોય, ''તસ્વીર તેરી દિલ મેરા બહેલા ન સકેગી... હોઓઓઓ !''

''જય જીનેન્દ્ર... જાનકીબેન... ઇશ્વરને ગમ્યું તે ખરું.''પત્નીએ (સ્માઇલ સાથે) રોતા જાનકીબેનને કીધું, 'જય જીનેન્દ્ર'બોલવાનો નિર્ણય એટલા માટે લેવામાં આવ્યો કે, આ લોકો કૂતરાને ય કાંદા- લસણ ખાવા દેતા નહોતા... ઉપરાંત, કૂતરો પૂરી અહિંસામાં માનતો હતો. એ તો કદી ચોરને ય કરડતો નહતો... આ તો એક વાત થાય છે !

જાનુ... આઇ એમ સોરી... જાનકીબેન રડતા રડતા મારી પત્નીને વળગી પડયા. કોને વળગાય, એનું કંઈ બધી સ્ત્રીઓને નોલેજ હોતું નથી. હૈયું તો મારું ય ભરાઈ આવ્યું હતું, પણ આમાં તો જેટલું ભરાતું હોય એટલું જ ભરાય !

''શું વાત કરું ભાભી... મારા ગંગાપ્રસાદને ખવડાવ્યા વગર હું ખાતી પણ નહોતી...''જાનકીબેને હપ્તે- હપ્તે ડૂસકું ભરીને બોલ્યા. ચોંકી અમે બન્ને ગયા કે, કૂતરાને ખવડાવવાના બિસ્કીટો જાનકીબેનને ભાવતા કેવી રીતે હશે ? એ તો વાઇફે મને કોણી મારી ત્યારે ખબર પડી કે, જાનકીબેન પોતાનું અલગ ખાતા હતા.

''અરે... હું તો અસોકને રોજ કઉં કે, કૂતરાં તો આટલા બધા જોયા... પણ જાનકીબેન જેવો કૂતરો ક્યાંય નો ભાયળો... આઆઆ... ઇ મીન, તમારા કૂતરા જેવો બીજો કૂતરો કિયાંય નો ભાયળો...''

''ભાભી... એમનું નામ 'શ્રી ગંગાપ્રસાદ'છે... કૃપા કરીને એને માટે 'કૂતરો'શબ્દ ન વાપરશો.''પહાડની બે ટેકરીઓ વચ્ચેથી સૂર્યોદય થતો હોય, એમ બન્ને ઢીંચણો વચ્ચેથી જાનકીબેન ડોકું ઊંચુ કરીને બોલ્યા.

આપણને સાલો સ્વ. માણસોના ખરખરાનો અનુભવ હોય, પણ કૂતરા ગૂજરી જાય ત્યારે કયા શબ્દોથી આશ્વાસન આપવું, એની માહિતી ન હોય. મને ય બહુ બોલતા ન આવડયું. મેં કહ્યું, ''ગંગાપ્રસાદજી કેવા ધાર્મિક વિચારોવાળા હતા.. કોઈ દિવસ કોઈને કરડે જ નહિ... આપણે આવીને બેઠા હોઈએ એટલે તરત જ આપણા ખોળામાં બેસી જાય... ઉઠયા પછી આખું પાટલૂન વાળ- વાળથી ભરાઈ જાય... પણ એમાં શું ? પાટલૂનો તો આપણે રોજેરોજ ધોતા જ હોઈએ ને ? બાકી આવો મોકો ક્યાં (અહીં મેસેજ પહોંચ્યો નહિ કે ક્યો સ્ટુપિડ ખોળામાં બેસી જાય ને કઇ સ્ટુપિડ.....'' (બસ દવે સાહેબ બસ.. મર્યાદાઓ ન તોડો.. બા ખીજાય...!)

''ગંગાપ્રસાદજી બીમાર હતા ? કહે છે કે, એમની પૂંછડીનું હાડકું ખસી ગયું'તું...?''

''અરે આજ સવાર સુધી તો કાંઈ નહોતું. અમે બન્ને ઘરના ગાર્ડનમાં બેઠા બેઠા ગીતો સાંભળતા હતા. ગંગાજીનું મનગમતું ગીત, 'ચલો એક બાર ફિર સે અજનબી બન જાયે હમદોનોં...'વાગતું હતું. એમનું ગમતું ગીત આવે ત્યારે એ મોઢું હલાવતા હલાવતા એવી સરસ જીભ બહાર કાઢે... એવી સરસ જીભ બહાર કાઢે...!''આગળ એમનો ડૂમો ભરાઈ ગયો, છતાં પણ અમારા માટે તો પ્રશ્નપત્ર અઘરું હતું કે, ખુશ થઈને એમનો ગંગો જીભડો બહાર કાઢે પછી એ શું કરતા હશે ? એમણે ડૂસકાં સાથે વાત આગળ ચલાવી, ''અશોક ભાઈ.. તમને શું કહું ? મારું ફેવરિટ ગીત, 'બદતમીઝ દિલ બદતમીઝ દિલ માને ના, માને ના'આવે ત્યારે તેઓ નિરાશ થઈને અંદર જતા રહે.''

જાનકીજી કરતા ગંગાજીનો સંગીતનો ટેસ્ટ ઊંચો હતો, એટલી ખબર પડી.

''પણ... ઓ ભગવાન... હવે નહિ બોલાય...!''અચાનક એમણે છ- સાત ઉધરસો ખાઈ નાખી... ''આપણને એમ કે, આ તો રેગ્યૂલર ઉધરસ હશે.. પણ મને શી ખબર કે આ એની છેલ્લી ઉધરસ ને છેલ્લા ખોંખારા હતા...'' (અમેરિકા બાજુ કોઈ સ્ત્રી આટલી ગમગીન થાય તો સામે જે ઉભું હોય, એના ખભે માથુ મૂકીને ખૂબ રડે... ખૂબ રડે. આપણે તો એ પછી એના માથે પ્રેમાળ અને વાત્સલ્યભર્યો હાથ જ ફેરવવાનો હોય.. સુંઉ કિયો છો ? પણ એ ન ભૂલો મિત્રો... કે આપણે ભારતીય છીએ.)

ઉપરની ઘટના પહેલા... જેમ ફિલ્મોમાં ફ્લેશબૅક આવે છે, એવા ફ્લેશબૅકની વિગતો વાંચવા જેવી છે :

જાનકીબેનના ઘરની બહાર અમે બધા ડાઘુઓ ઊભા હતા. એમાંના કેટલાક તો આજીવન ડાઘુઓ લાગતા હતા. સ્મશાનો ઉપર એટલો સરસ હાથ બેસી ગયો હોય કે, એકવાર ચિતા ઉપર હુવડાવેલો ઊભો ય થઈ જાય, તો આ લોકો પેલાના ખભે હાથ પંપાળીને પાછો હુવડાઈ દે. સ્વર્ગસ્થને સ્મશાને લઈ જવાની તૈયારીઓ ચાલતી હતી.

અમે શોકમગ્ન ચેહરે જાનકીબેનના કૂતરાની વાતો કરતા હતા.

''સાલો.. કેવો પ્રેમાળ કૂત---''

''સ્ટુપિડ... કૂતરો નહિ, શ્રી ગંગાપ્રસાદ બોલ... તારી બા પેલી અંદર બેઠી છે, એ ચીસો પાડતી બહાર આવશે...''

''ઓહ શ્યોરી, હોં શ્યોરી... ! અરે, હજી ગઈ કાલે તો મેં એને જોયો છે.. જરા બી લાગે નહિ, કે આજે તો એ ઉપડી જવાનો છે... સાલો જીંદગીનો કોઈ ભરોસા નથી.''

''હા... કેવો સુંદર ચેહરો હતો શ્રી. ગંગાપ્રસાદજીનો ! મને તો આજે ય એના શરીર પરના વાળ યાદ આવે છે ને હૈયું ભરાઈ જાય છે...!''

''મને જાનકીભાભીનું દુઃખ થાય છે. આ ઉંમરે ય કેવા સુંદર છે... રોજ કેવા પ્રેમથી ગંગાના માથે હાથ ફેરવતા'તા...''

''તું રોકાઈ જા... તારા માથે ય હાથ ફેરવશે...''

આ બધામાં એક બહેરીયો હોય. દરેક વાતચીતમાં એ, ''હેં... હેં.. સુઉં કીધું ?''પૂછે, એટલે મોટા અવાજે આપણે કીધેલી વાત ફરી કહેવી પડે. ઉપરોક્ત વાતચીત એને ફરીથી સાંભળવી હોય, પણ ધ્યાન અમારે એ રાખવું પડતું કે, બધા સાંભળે એમ આવી વાતો- ખાસ કરીને જાનકીબેનની સુંદરતાની- અમારાથી મોટેથી ના કરાય... બા ખીજાય !

''ફ્રેન્કલી કહું ? મને ગંગાપ્રસાદના દાંત સહેજ બી નહોતા ગમતા... એક વાર તો મને અહીં પાછળ... આ જુઓ... અહીં આ મોટું બચકું તોડી લીધું હતું... પણ સંબંધમાં આપણાથી કાંઇ બોલાય છે ?''

''કહે છે કે, જાનકીબેન રોજ ગંગાને નવડાવતા- ધોવડાવતા અને ટુથબ્રશથી ગંગાના દાંત સાફ કરી આપતા.''

''પોતાના ટુથબ્રશથી...?''

''ઇડિયટ... જાનકીબેન કૂતરાના કે આપણા દાંત સાફ કરી આપે, એવું નસીબ ક્યા... ? જ્યારથી ગોવિંદો ગૂજરી ગયો છે, ત્યારથી જાનકીબેન એક આદર્શ વિધવાનું જીવન... બસ, એક આ ગંગાપ્રસાદના સહારે સહારે જીવી રહ્યા છે... પણ ચેહરો આજે ય કેવો મોહક- મોહક છે... આ તો એક વાત થાય છે !''

''જાનકી હાળી છે તો ફેરવવા જેવી...''

ત્યાં પેલો બહેરીયો પૂછી બેઠો, ''સુંઉં કિધું ??''

સ્થળ કાળનું ભાન ન રહ્યુ ને પેલો ભૂલમાં ઘાંટો પાડીને બોલી ઊઠયો, ''જાનકી હાળી છે તો ફેરવવા જેવીઇઇઇઇ...!''

અને પ્રભુ... આ ઘાંટો સાંભળીને આખી સોસાયટીના પંખાઓ ચાલુ થઈ ગયા. અંદર ઢીંચણ ઊંચા કરીને મોટા ડૂસકાં ભરતી જાનકી ય બેઠી બેઠી ઊંચી થઈગઈ... અમારા બધાના મોઢા પડી ગયા કારણ કે, કોણ બોલ્યું હતું એની કોઈને ખબર નહોતી. એ ધાગધાગી થઈ ગઈ, પણ ડાઘુઓમાં એકાદો તો બુદ્ધિશાળી હોય ને બધા અમારા જેવા ન હોય ! ? જઈને સમજાવી આવ્યો કે, ''ગંગાપ્રસાદને લઈને તમે કેટલું બધું ફરી શકતા... હવે તમને ફેરવનારું તો કોણ રહ્યું.. ? (ધીમેથી) તમારી ભાભીનો સ્વભાવ તો તમે જાણો છો...!''

ઓ. કે. તમે બધા તો આખો લેખ હસવામાં કાઢી નાખવાના... હું નહિ ! જગતમાં માણસો ઉપરાંત હજારો પ્રાણીઓ છે, એમાં કૂતરા જેવી વફાદારી તો મંકોડો કે હાથી ય બતાવી શકતો નથી. જાનકીબેન હોય કે જગતભરના કરોડો શ્વાનપ્રેમીઓ, એમને એમ જાનવર ઉપર પ્રેમ ઉભરાઈ આવતો નથી. સામો પ્રેમ અને સામી વફાદારી અને વિશ્વાસ, કૂતરાથી વધારે તો આપણે ય આપી શકતા નથી. મારે ઘેર તો કૂતરો નથી પાળ્યો... ઘર નાનું પડે. પણ જે લોકોએ પાળ્યા છે, એમની વાતો સાંભળ્યા પછી આવા જાનકીબેનોની મીઠી ઇર્ષા કરું છું કે, કમસે કમ એમને એક તો એવું મળ્યું છે, જે વિશ્વાસઘાત નથી કરતું, મોંઢે મીઠું ભસીને પાછળથી ફૂલો ખેંચીને બચકું તો નથી ભરતું...! મારા માટે કૂતરાથી વધુ વફાદાર તો હું પણ નથી !

સિક્સર

- કેમ સંજયને તમે ફિલ્મ 'રામલીલા'ની ટિકીટો ફ્રીમાં મોકલાવી ?

- બદલો... ! એમણે 'જૅકપોટ'ની ટિકીટો ફ્રીમાં મોકલી હતી...!

ફિલ્મ : 'અફસાના' ('૫૧)

નિર્માતા : શ્રી ગોપાલ પિક્ચર્સ

દિગ્દર્શક : બી.આર. ચોપરા

સંગીત : હુસ્નલાલ-ભગતરામ

ગીતકારો : આ સાથેના લિસ્ટ મુજબ.

રનિંગ ટાઈમ : ૧૬-રીલ્સ

થીયેટર : કૃષ્ણ ટૉકીઝ (અમદાવાદ)

કલાકારો - અશોક કુમાર (ડબલ રોલમાં), વીણા, કુલદીપ કૌર, પ્રાણ, જીવન, નર્બદા શંકર, કક્કુ, બેબી તબસ્સુમ, રતન કુમાર, ચમન પુરી, બાઝીદ ખાન અને ઉમા દત્ત.

ગીતો

૧. અભી તો મૈં જવાન હૂં, અભી તો મૈં જવાન હૂં.... - લતા મંગેશકર

૨. વો આયે, બહારેં લાયે, બજી શહેનાઈ.... - લતા મંગેશકર

૩. મુહબ્બત કા દોનોં કે દિલ પર અસર હૈ.... - શમશાદ બેગમ

૪. કિસ્મત બિગડી દુનિયા બદલી, ફિર કૌન કિસી કા હોતા હૈ.... - મૂકેશ

૫. તેરે ખયાલ મેં... કહાં હૈ તુ મેરે સપનોં કે રાજા.... - લતા મંગેશકર

૬. વો પાસ ભી રહેકર રાસ નહિ, હમ દૂર ભી.... - લતા મંગેશકર

૭. આજ કુછ ઐસી ચોટ લગી હૈ, તૂટ ગયા પયમાના.... - લતા મંગેશકર

૮. ચૌપાટી પે તુઝ સે કલ જો આંખ મટક્કા હો ગયા.... - મુહમ્મદ રફી

૯. દુનિયા એક કહાની રે ભૈયા, દુનિયા એક કહાની.... - મુહમ્મદ રફી

ગીત ૧ : ગાફિલ હરનાલવી

ગીત ૨ થી ૭ અસદ ભોપાલી

ગીત ૮ : ચંદર

ગીત ૯ : સરસ્વતિકુમાર 'દીપક'

'અફસાના'એટલે વાર્તા. વાર્તા પાછી લખી હતી એક કૉમેડીયને... આઈ.એસ. જોહરે. મશહૂર ફિલ્મ નિર્માતા-દિગ્દર્શક બી.આર. ચોપરાની દિગ્દર્શક તરીકે આ પહેલી ફિલ્મ. ચોપરા મૂળ તો સામાન્ય પત્રકાર હતા અને આ એક ચાન્સ ફિલ્મ નિર્દેશિત કરવાનો મળ્યો હતો ને અશોક કુમારે સાફ ના પાડી દીધી. નવા છોકરા સાથે કામ નહિ કરવાની. ચોપરાએ રીતસરની વિનંતિઓ કરવા માંડી, ''હું એક દ્રષ્યનું દિગ્દર્શન કરી બતાવું છું... કમ સે કમ, એક દ્રશ્ય પૂરતો મારો કસબ જુઓ.''દાદામોની માની ગયા ને ચોપરાને ફિલ્મ મળી ગઈ. ફિલ્મ સાથે એક ઉત્તમ દોસ્ત પણ મળી ગયો, આ જ દાદામોનીના સ્વરૂપે. પછી તો ચોપરા જે ફિલ્મ બનાવે, એમાંથી મોટા ભાગનીમાં અશોક કુમાર હોય જ.

અશોક કુમારનો દિલોજાન દોસ્ત તો જો કે, એક જ હતો, ખ્યાતનામ વિવાદાસ્પદ લેખક સઆદત હસન મન્ટો. બન્નેને એક બીજા વગર ચાલે નહિ, કારણ કે ત્રીજા વગરે ય ચાલે એમ નહોતું, દાદાની વિક્રમસર્જક ફિલ્મ 'કિસ્મત'નો કૉમેડિયન વી.એચ. દેસાઈ. આ ગુજરાતીની એ વખતે એટલી બોલબાલા હતી કે, નિર્માતાઓને એના વિના ચાલે નહિ. ખાટલે મોટી ખોડ કે, ભ'ઈને એક નાનો ડાયલૉગ પણ યાદ રહે નહિ. રિટેક ઉપર રિટેક લેવામાં ફિલ્મની હજારો ફૂટ પટ્ટી બર્બાદ થતી જાય, અશોક કુમારે એની એક ફિલ્મ (બર્મન દાદાના સંગીતવાળી ફિલ્મ 'આઠ દિન'અશોક કુમારે ડાયરૅક્ટ કરી હતી.)માં દેસાઈને રાબેતા મુજબ લીધો, પણ એક દ્રશ્ય માટે સળંગ બારમા રીટૅક પછી કાકા એટલા ખીજાયા કે, દેસાઈના મોંઢા પર કસીને મુક્કો મારી દીધો... આખરે મુક્કો એક ખમતીધર બૉક્સરનો હતો.

પેલી ખૂબ ભારે બૉડીવાળી કૉમેડિયન પ્રીતિ ગાંગુલીનું થોડા જ વર્ષો પહેલા અવસાન થયું. દાદાનો એકનો એક દીકરો અરૂપ કુમાર ફિલ્મો સાથે સંકળાયેલો નથી, પણ '૬૨-માં આવેલી ફિલ્મ 'બેઝબાન'માં એક નાનકડો રોલ કર્યો હતો. આ ફિલ્મમાં લતા મંગેશકરનું ચિત્રગુપ્તના સંગીતમાં ગવાયેલું 'દીવાને હમ, દીવાને તુમ, કિસે ખબર...'આ ફિલ્મનું હતું. જલ્દી માનવામાં નહિ આવે, પણ આ ગીત ફિલ્મમાં હૅલને અશોક કુમારના પુત્ર અરૂપ કુમાર માટે ગાયું હતું. બહુ જૂની ફિલ્મોના કિશોર કુમાર જેવો એનો આ ભત્રીજો દેખાય છે.

અશોક કુમારનું 'અફસાના'તો બીજી વાર પણ આવ્યું હતું, પ્રદીપ કુમાર અને પદ્મિની સાથે. (આ કૉલમમાં એના વિશે લખાઈ ગયું છે.) પણ આ મૂળ 'અફસાના'ચોપરાને એટલું સારું લાગ્યું હતું કે, એ જ વાર્તા પરથી વર્ષો પછી એમણે ધી ગ્રેટ દિલીપ કુમાર અને શર્મીલા ટાગોરને લઈને 'દાસ્તાન'નામની ફિલ્મ રીમૅઇક કરી. પહેલાની જેમ આ બીજી ય તદ્દન ફૅઈલ ગઈ, સિવાય લક્ષ્મીકાંત-પ્યારેલાલનું 'ક્યા બાત હૈ'બ્રાન્ડનું સંગીત... ખાસ તો આશાના બે સૅકસી ગીતો, 'હો કોઈ આયા, લચક ઉઠી કાયા, કે દિલ મેરા બસ મેં નહિ...'અને 'ઓ હાય મૈં કિ કરા, ઓ હાય મૈં કિ કરા...'મુહમ્મદ રફીનું 'ન તૂં ઝમીં કે લિયે હૈ, ન આસમાં કે લિયે...'પણ જોરદાર હતું ને?

આમ તો એ જૂનું 'અફસાનું'ય બાય હાર્ટ યાદ રહી ગયું હોય તો એની સ્ટોરી-ફોરી કે અશોક કુમારને લીધે નહિ, પણ પંડિત હુસ્નલાલ-ભગતરામના મસ્ત બહાર ગીતો માટે. લતા મંગેશકરે કંઠના બારે દરવાજા ખોલી નાંખ્યા હતા. એમાં ય, મશહૂર શાયર ગાફિલ હરનાલવીએ લખેલું અને દાયકાઓ પછી પાકિસ્તાની ગાયિકા મલિકા પોખરાજે મશહૂર કરેલું ગીત 'અભી તો મૈં જવાન હૂં...'આજતક મને ને તમને યાદ છે. લતાનું બીજું, 'વો પાસ ભી રહેકર પાસ નહિ...'એવું જ ખુબસૂરત નજરાણું છે પંડિત બ્રધર્સનું. કહેવાય તો એમ પણ છે કે, પ્રારંભમાં પંડિત હુસ્નલાલ સાથે લતાનો ટાંકો ભીડાયો હતો. ઈવન, સી.રામચંદ્ર ય પછી ને જયકિશને ય પછી...

ઉપર લખતા તો લખી દીધું કે, 'અફસાના'ની સ્ટોરી-ફોરી એવી કોઈ જોરદાર નહોતી... એ સાચું જ લખ્યું હતું. સમજો ને, લગભગ ઇમ્પોસિબલ ઘટનાઓના ટુકડાને જોડી દઈને એક વાર્તા બનાવી દીધી હતી આઈ.એસ. જોહરે. નાનપણમાં બે અશોક કુમારો (ડબલ રોલને કારણે) અને ત્રીજી વીણા એકબીજાના યારદોસ્ત હોય છે. એમાંનો ચમન નાલાયક અને બીજો રતન સારો અશોક કુમાર. વીણાને તો સારામાં જ રસ હોય ને? પણ મેળામાં ભારે વાવાઝોડું આવતા રતન વિખુટો પડી જાય છે અને ગૂમ પણ થઈ જાય છે, જે અનાથાશ્રમમાં મોટો થઈને અદાલતનો ન્યાયાધીશ બને છે, મોટી થયા પછી ય વીણા ચમનને કોઠું આપતી નથી, છતાં એ પાછળ પડેલો રહે છે. ચમનનો નાનપણનો તોફાની દોસ્ત જીવન અને પ્રેમિકા કક્કુને કારણે અશોકથી એક વેપારીનું ખૂન થઈ જાય છે. અશોક ભાગી જાય છે ને એક હૉટલમાં રાતવાસો કરે છે, જ્યાં જજ અશોકને જોઈને ચોંકી જાય છે. બન્નેના એકસરખા ચેહરાનો ફાયદો ઉઠાવીને ચમન જજ અશોકને બેભાન બનાવીને નાસવા જતા ઍક્સીડેન્ટમાં ગૂજરી જાય છે. આ બાજુ, પેલા જૂના ખૂનનો આરોપ આ અશોક ઉપર આવે છે. ભાગીને એ પોતાના શહેર ગોરખપુર આવે છે, જ્યાં એને ખબર પડે છે કે, એનો જીગરી દોસ્ત પ્રાણ એની પત્ની કુલદીપ કૌર સાથે લફરૂં કરે છે. નિરાશ અશોક ચમન બનીને ચમનના જ ઘેર આવી જાય છે. એની રાહ જોતી વીણા આખરે એને મળે છે, પણ તે પહેલા અશોક પત્ની કુલદીપ અને પ્રાણનો હિસાબ બરોબર કરે છે.

અશોક કુમારની હીરોઈનો બે હતી. વીણા અને કુલદીપ કૌર. વીણા ફિલ્મ 'પાકીઝા'માં મીના કુમારીને બહેન બને છે, જે મીનાના આખરી દિવસોમાં એને કબ્રસ્તાન મૂકવા આવે છે. વીણાનો લાઈફ-ટાઈમનો રોલ રાજ કપૂરની ફિલ્મ 'દાસ્તાન'માં હતો. ફિલ્મમાં તો ગર્વિષ્ઠ સ્ત્રી છે, પણ વાસ્તવમાં ય કમ નહોતી. ફિલ્મના પ્રારંભમાં જ ફ્લૅશબેકમાં ઘરડો રાજ કપૂર મરવા પડેલી વીણાને મળવા આવે છે, ત્યારે પણ એના ચહેરા પર ઘમંડ જોઈને રાજ કટાક્ષમાં હસીને બોલે છે, ''રસ્સી જલ ગઈ, પર બલ નહિ ગયા...!''આ જ ફિલ્મમાં કામ કરતા ઍક્ટર અલ નાસિર સાથે વીણા પરણી હતી. અશોક કુમાર એને ખૂબ ગમતો. આ ફિલ્મ 'અફસાના'ઉપરાંત અગાઉ વીણાએ દાદામોની સાથે 'હુમાયૂન'અને 'નજમા'કરી હતી. કિશોર કુમારની ફિલ્મ 'ચલતી કા નામ ગાડી'માં એ અશોક કુમારની પ્રેમિકા બને છે. વીણાનું સાચું નામ 'તાજૌર સુલતાના'હતું. પાકિસ્તાનમાં જન્મેલા આ ભાઈ-બહેન આમ તો આંધ્રપ્રદેશના નેલ્લૂર જીલ્લાના હતા. વીણાનો સગો ભાઇ એટલે ઇફતેખાર.

બલદેવરાજ ચોપરાની પહેલી ફિલ્મ છતાં, એ કેમ મહાન દિગ્દર્શક બની શક્યા, એની છાંટ આ ફિલ્મમાં એમના દિગ્દર્શનમાં દેખાય છે... ખાસ તો કૅમેરા ક્યાં મૂકાવવા, આર્ટ-ડાયરૅક્ટર સંત સિંઘ પાસે સૅટ કેવા બનાવડાવવા તેમજ અદાકારોની પરદા પર મૂવમૅન્ટ્સ અને ચેહરાના હાવભાવ ઝડપવામાં તો ચોપરા અન્ય કોઈપણ ડાયરેક્ટર કરતા જોજનો આગળ હતા. ફિલ્મોમાં અદાલતો દેખાડવામાં તેમની માસ્ટરી હતી. ચોપરાની ભાગ્યે જ કોઈ ફિલ્મ અદાલત વગરની હશે. તમે પોતે ય અન્ય ફિલ્મોની કૉર્ટ અને ચોપરાની કૉર્ટ વચ્ચે તફાવત શોધી શકશો.

નવાઈ અશોક કુમારની લાગે કે, એના સમયમાં તો એ એકલો બિનહરીફ હીરો હતો. રાજ-દિલીપ-દેવ તો બહુ પછી આવ્યા, પણ ફિલ્મ 'કિસ્મત'ની તોતિંગ સફળતા છતાં એણે બહુધા ઍન્ટી-હીરોની ભુમિકાઓ જ સ્વીકારી અને એ સંપૂર્ણપણે ચરીત્ર-અભિનેતા બન્યો ત્યાં સુધી... અને તે પછી ય! સાચું પૂછો તો એ હીરોને શોભે, એવા કપડાં ય ભાગ્યે જ પહેરતો. કદાચ એને ખબર હતી કે, હિંદી ફિલ્મોનો એ સર્વોત્તમ અભિનેતા બેશક છે અને છેવટ સુધી રહેવાનો, પણ પોતે હીરો-મટિરીયલ તો નથી જ. માટે સમજીને જ ઍન્ટી-હીરોના રોલ સ્વીકારતો હશે!

પ્રાણ સાથે પ્રારંભથી જ દાદામોનીને ગહેરી દોસ્તી રહી. (કારણ કદાચ એ હોય કે, પ્રાણ એની જેમ ચૅમ્બૂરમાં નહોતો રહેતો... ચૅમ્બૂરના બે મહાન અભિનેતાઓ રાજ કપૂર અને ઓમ પ્રકાશ સાથે દાદાને કોઈ સારાસારી રહી નહોતી. દિલીપ કુમાર સાથે ખાસ ધંધોધાપો ય નહિ અને કાંઈ ખરાબે ય નહિ... પણ દોસ્તી તો નહિ જ. યસ. દેવ આનંદે અશોક કુમારને લાઈફ-ટાઈમ ખૂબ આદર આપ્યો છે.

પ્રાણ સહુ જાણે છે તેમ વાસ્તવિક જીવનમાં સાવ 'જીવન'જેવો નહોતો, સારો અને શુધ્ધ માણસ હતો. એ વાત જુદી છે કે, એક જમાનામાં આ જ ફિલ્મની ખલનાયિકા કુલદીપ કૌર સાથે પ્રાણનું નામે ય જોડાયું હતું. કુલદીપ સંપૂર્ણપણે પ્રાણને ન્યોછાવર હતી. એક જમાનામાં તો કુલદીપ પાકિસ્તાનથી એકલી ગાડી ચલાવીને પ્રાણને એની ગાડી પાછી આપવા મુંબઈ આવી હતી. ભાગલાને કારણે પ્રાણ અને કુલદીપ બન્નેને પહેરેલે કપડે લાહૌર છોડવું પડયું હતું, એમાં પ્રાણની ગાડી પણ પાકિસ્તાન રહી ગઈ હતી, તે કુલદીપે જબરદસ્ત હિમ્મત કરીને એના 'પ્રાણનાથ'ને ઈમ્પ્રેસ કરવા આ મજલ ખેડી હતી, બોલો! (આપણી વાઈફો, નાસ્તાનો ડબ્બો ઘેર રહી ગયો હોય તો ઑફિસ આલવા આવે...? કોઈ પંખો ચાલુ કરો!) એનો પતિ સરદાર મોહિન્દર સિંઘ 'પોમ્પા'બિલકુલ છેલબટાઉ અને છોકરીઓનો શોખિન કરોડપતિ હતો. ગાડીઓનો પુષ્કળ શોખ. મૂળ 'સીખ'કુલદીપ કૌરનો અંત ઘણો કરૂણ આવ્યો. ઉઘાડા પગે ફરવામાં એના પગમાં કાંટા ખૂંપી ગયા. એ એણે હાથથી ખેંચી કાઢ્યા એમાં ધનૂર થઈ ગયું. કોઈપણ જાતની દવા કે ડોક્ટરી-સારવાર લેવાને બદલે, જેમાં એને અખૂટ શ્રધ્ધા હતી, તે મુંબઈની હાજીઅલી દરગાહ પર દુવા કરવા ગઈ... પણ એ જ એનો આખરી દિવસ બની ગયો.

(બાય ધ વે, એક પણ અપવાદ વગર, ગુજરાતના તમામ પત્રકારો કે લેખકો 'શીખ'શબ્દ લખે છે. આ નામનો કોઇ શબ્દ જ હયાત નથી. સાચો શબ્દ 'સીખ'છે. વિશ્વાસ ન હોય તો પૂછો કોઇ સરદારજીને !)

ગોતવા જઈએ તો ફિલ્મના ડાયરૅક્શનમાંથી થોડા છુંછા નીકળે એવા છે. આમે ય, ડબલ-રોલની આજ સુધીની એક ય ફિલ્મ વાસ્તવિકતાને અડી આવી નથી. વાસ્તવિક જીવનમાં કોઈ જોડીયા ભાઈ-બહેનોની શકલો આટલી હદે મળતી હોતી નથી, જેટલી ફિલ્મોમાં બતાવે છે.

એવો જ લોચો માર્યો છે, 'ચોપાટી પે તુઝ સે કલ જો આંખ મટક્કા હો ગયા...'માં જીવન ગીત ગાય છે, કક્કુની સાથે. ગીતના પ્રારંભે જીવણ (ખાડીયામાં કોઈ કદી 'જીવન'બોલ્યું જ નથી. ''બે પેલો જીવણ...''એમ વાત થાય!) રૅગ્યુલાર હૅર-સ્ટાઈલમાં સ્ટેજ પર આવે છે, પણ પછી તરત જ બ્રાહ્મણભાઈની ચોટલી અને ઝીણા વાળ આવી જાય છે. ગીતમાં બાકીનું બધું યથાવત રહે છે. કક્કુના કપડાં અને વાળ પણ એના એ જ રહે છે.આ કક્કુ માટે આપણે આગળ ઘણું લખી ચૂક્યા છીએ. એ વખતે હૅલન હજી આવી નહોતી અને હેલનને લાવનાર જ કક્કુ. ભાગ્યે જ કોઈ ફિલ્મ એવી હતી, જેમાં કક્કુનો કમ-સે-કમ એક ડાન્સ ન હોય! ખાટલે મોટી ખોડ એ કે, કક્કુનો કોઈ પણ ડાન્સ જુઓ, શરીરની અંગભંગીઓ કે ડાન્સની સ્ટાઈલ એની એ જ રહે. નવાઈ લાગે કે, ડાન્સ-ડાયરેક્ટરો પાસે કક્કુ માટે બીજી કોઈ સ્ટાઈલ જ નહિ હોય? વર્ષો પછી અમિતાભ બચ્ચને ય આવું કર્યું. એને ડાન્સ તો આજે ય આવડતો નથી, પણ ભાઈ... જમાનો એનો હતો. એને જે ફાવે, એવા જ સ્ટૅપ્સ જ એના ડાન્સમાં લેવાના અને એને એક જ સ્ટાઈલ ફાવે છે... સાયકલના ટાયરમાં હાથે પમ્પથી હવા ભરવાવાળી એક જ સ્ટાઈલ એને આવડી છે. બહુ બહુ તો ઑટોરીક્ષા ચલાવતો હોય, એવું લાગે.

ફિલ્મ 'અફસાના'નહિ જોવા માટે એક જ કારણ છે.. થ્રિલિંગ છતાં બહુ ઈમ્પૉસિબલ વાર્તા અને જોવા માટે તો આ આખો લેખ પડયો છે.

* પોલીસ પ્રજાનો દોસ્ત કહેવાય તો પ્રધાન ?

- પ્રધાન બન્યા પછી દોસ્ત રાખવાની ક્યાં જરૂર પડે છે ?

(કનુ જે. પટેલ, સંધાણા)

* સાંભળ્યું છે, તમારા બંગલામાં સ્વિમિંગ પૂલ પણ છે ?

- તમારા જવાબમાં બાગી શાયર 'જલન'માતરીનો શે'અર યાદ આવે છે :

'એટલું મોટું મળ્યું છે, ઘર 'જલન'કે શું કહું ?

સહેજ ચાલુ છું કે ઘરની બા'ર આવી જાઉં છું.'

(શ્વેતા મનોજ મેહતા, અમદાવાદ)

* 'ઍનકાઉન્ટર'માં સ્ત્રીઓની સરખામણીમાં પુરૂષોના સવાલો કેમ વધુ હોય છે?

- પુરૂષોને સવાલો ઊભા કરવાની અને સ્ત્રીઓને જવાબો ''ઊભા કરવાની''પરફૅક્ટ આવડત હોય છે !

(પિયાલા પાર્થિવ પટેલ, વડોદરા)

* માણસ મંગળ સુધી જઇ શકે છે....પોતાના અંતરમન સુધી કેમ જઇ શકતો નથી?

- ઓ ભાઇ....એકે ય ઍન્ગલથી હું તમને સાધુબાવા જેવો લાગ્યો ?

(ધ્રૂવ પંચાસરા, વિરમગામ)

* અણ્ણા હજારે આજકાલ શું કરે છે ?

- પહેલા મીડિયાએ આ માણસને ખોટો હીરો બનાવી દીધો... હવે કોંગ્રેસ બનાવી રહી છે.... 'આવ ભાઇ હરખા, આપણે બેઉ સરખા...!'

(લલિત ઓઝા, જૂનાગઢ)

* લગ્નની કંકોત્રીમાં લોકો ફક્ત ભોજન સમારંભનો સમય કેમ જોતા હોય છે ?

- તે બીજું શું..... આપણે ત્યાં મંડપો બાંધવા ને ખુરશીઓ ખસેડવા જવાનું હોય?

(ઓમકાર જોષી, ગોધરા)

* ઈન્ટરનૅટના આ જમાનામાં આપ આ પોસ્ટકાર્ડ પ્રથાને ક્યાં સુધી વળગી રહેશો?

- ગમતા પોસ્ટકાર્ડને વહાલથી છાતીએ લગાડાય... આખું કમ્પ્યૂટર છાતીએ વળગાડવું ન ફાવે ! બા ખીજાય.

(ડૉ. જ્યોતિ હાથી, રાજકોટ)

* શું આપને જાણ છે, ભાવનગરમાં 'અશોક દવે માર્ગ'છે ?

- હું તિરંગા સુધી તો ક્યારનો પહોંચી ગયો છું...

(પલ્લવી ત્યાગી, ભાવનગર)

* આપ ગુજરાતી સાહિત્ય પરિષદના અધિવેશનમાં અમારા આણંદમાં આવી ગયા.... પણ ભાષણોમાં કેમ બેસતા નહોતા ?

- ત્યાં કોઇ પ્રમાણભાન રાખીને પ્રવચનો કરતું નથી. 'માઈક મળ્યું કે મળશે'ની જાહોજલાલી ભોગવનારા મંચ નરેશો માટે મારા ગમતા યુવા કવિ ભાવેશ ભટ્ટનો મિસરો છે :

'મંચ પરથી નીચે ઉતરવું, તો ખૂબ કપરૂં ચઢાણ છે, મિત્રો.'

(પ્રાપ્તિ હ. દેસાઇ, આણંદ)

* અગાઉના રાજમહારાજાઓ રાજકુંવરીઓ માટે સ્વયંવર રચતા....એ કેમ બંધ થઇ ગયા ?

- હવે પરણવા ઇચ્છુક ઉમેદવારોમાં અનામત અને લઘુમતિઓ માટેની સીટો અલગ ફાળવવી પડે. બાકી વધે, એમાં જૈન, પટેલ, બ્રાહ્મણ કે લોહાણા ઉમેદવારોને ક્વૉટા આપવો પડે.... અસલ રાજકુમાર મૂરતીયો ભાલો પકડીને લાઈનમાં એકલો છેલ્લો ઊભો હોય !

(સલમા માણિયાર, વિરમગામ)

* 'સંતોષ'નું સરનામું શું ? આપને ખબર છે ?

- એક સંતોષ અગ્નિહોત્રી ઢોલક-તબલાં વગાડે છે.... સરનામું-બરનામું નથી !

(જહાન્વી નિખિલ વસાવડા, મુંબઈ)

* અગાઉના રાજામહારાજાઓ વેશપલટો કરીને નગરચર્યા કરવા નીકળતા...!...આજે ?

- ઍકચ્યૂઅલી....એ લોકો નગરચર્યા કરવા નીકળતા, એ તો એક બહાનું હતું... બાકી તો ગામમાં એમની ય ઉપરાણીઓ હોય ને ? છાનુંમાનું જવું પડે !

(શિરિષ વસાવડા, વેરાવળ)

* પુસ્તકમેળાઓની ફલશ્રુતિ શું ?

- લેખકોને પોતાના પુસ્તકો યારદોસ્તોને ગિફ્ટમાં આપવા ન પડે !

(રસીલા દિલીપ શાહ, ન્યુયૉર્ક)

* જીવનવીમાના પૈસા મારા મૃત્યુ પછી જ મળવાના હોય તો મારે એ પૈસા વાપરવા ક્યાં ?

- છાપામાં છેલ્લા પાને ખોટેખોટું બેસણું છપાવી દો.... પૈસા હાજર !

(પ્રકાશ પટેલ, સિપોર-મેહસાણા)

* ચોરી અને કરચોરીની સજામાં તફાવત કેમ ?

- કરચોરી કેવળ મોટા માણસો કરી શકે છે... ચોરી તો આપણે બંને ભેગા થઇને ય કરી શકીએ...!

(કે. એચ. મર્ચન્ટ, દાવડા-નડિયાદ)

* સાચી મઝા ગામડામાં કે શહેરમાં ?

- એનો આધાર તમારે કયા પ્રકારની મઝાઓ કરવી છે, એના ઉપર છે.. (બાય ધ વે, તમારી અટક ઈન્ટરેસ્ટિંગ છે !)

(કિશોર રામદેવપુત્રમ, બોટાદ)

* તમારી પત્નીનું હુલામણું નામ તો તમે રાખી દીધું, પણ એમણે ય તમારૂં એવું નામ રાખ્યું હશે ને ?

- રાખ્યું છે ને.... 'અસોક'.

(નલિન હ. ત્રિવેદી, જામનગર)

* 'લિવ-ઇન રીલેશનશીપ'વિશે આપ શું માનો છો ?

- એ સ્માર્ટ પુરૂષો અને બેવકૂફ સ્ત્રીઓ માટે કામનું છે.

(ડૉ. સનત જાની, ખેડબ્રહ્મા)

* કેશુબાપા પાછા ભાજપમાં આવી ગયા.... મતલબ ?

- મતલબ બહુ સારો....! ગુજરાતભરના પાટીદારો રાતોરાત પાછા સલામત થઇ ગયા !

(પ્રતિતી આર. પટેલ, નડિયાદ)

* દરેક સવાલનો જવાબ તમે જ આપો છો કે કોઇ મદદનીશ રાખ્યા છે ?

- બહાર તમામ જવાબો હું આપું છું... ઘરમાં જવાબ આપવા માટે પત્ની બહુ મદદ કરે. એ સવાલ પૂછે ને જવાબ પણ એ કહે એ જ આપું.

(મયૂરી એ. રાઠોડ, પોરબંદર)

* લઠ્ઠો પીને જાન ગૂમાવતા લોકોની હાલત જોયા પછી ગુજરાતમાં દારૂને કાયદેસરનો કેમ ન બનાવી શકાય ?

- બસ.... એમ ન બનાવી શકાય...!

(ડૉ. તૈયબ સાહેરવાલા, ગોધરા)

* એ પણ ગમે છે, આ પણ મને ગમે છે.... કારણ નહિ આપું. તમે કહો, હું શું કરૂં ?

- આમાં તો કોઇ સારા ડૉક્ટરને જલ્દી બતાવી દેવું સારૂં...! બતાવતા પહેલા જરા પંખો ચાલુ કરતા જજો !

(અમુલ એન. ઓઝા, ભાવનગર)

* સંસારની સૌથી શાંત જગ્યા કઇ ?

- ત્યાં તો રોજ સવારે ટાઈમસર જવું જ પડે છે...!

(જીતેન્દ્ર છોટાલાલ શાહ, મુંબઈ)

* તમે સ્વ. બકુલ ત્રિપાઠીને આજ સુધીના સર્વોત્તમ હાસ્યલેખક ગણો છો, પણ અમે તમને ગણીએ છીએ, તેનું શું ?

- એ તમારો સદભાવ છે. બાકી બકુલભાઇની નજીક પણ એકે ય હાસ્યલેખક ઊભો રહી શકે એમ નથી !

(પવિત્રાનંદી સુકુમાર ઘોડા, મુંબઈ)

ગુજરાતીઓ સિનેમા કે નાટકના થીયેટરને માટે એક જ શબ્દ વાપરે છે, 'થીયેટર'. નાટક અથવા તો જાણકાર તરીકે ઓળખાવવું હોય તો નાટક માટે નાટક-ફાટક નહિ, 'સ્ટેજ'અથવા 'થીયેટર'શબ્દ વાપરો. ગુજરાતીઓ ફિલ્મે ફિલ્મે ફિલ્મની જાતિ બદલે છે. 'છેલ્લી કઇ ફિલ્મ જોઇ ?' (સ્ત્રીલિંગ), 'બૉસ, તમે બચ્ચનનું 'મર્દ'જોયું ?' (નાન્યતર જાતિ) અર્થાત, ભલભલા 'મરદ'ને ગુજરાતીઓ નાન્યતર જાતિમાં મૂકી શકે છે. પણ મહારાષ્ટ્રમાં ફિલ્મો માટે પુલ્લિંગ વપરાય છે. 'સુજાતા'જોયો ? અર્થાત, એક સીધી સાદી સ્ત્રીને પુરૂષ બનાવી દેવામાં મરાઠીઓની માસ્ટરી છે. પણ થીયેટરો માટે ગુજરાતીઓ 'ટૉકીઝ'શબ્દ પણ વાપરે છે. એ જ વાપરે છે ! ઇન ફૅક્ટ, ૧૯૩૧માં ભારતમાં 'આલમઆરા'નામની પહેલી બોલતી એટલે કે 'ટૉકી'ફિલ્મ રજુ થઇ, એ પછી ફિલ્મો માટે ટૉકીઝ શબ્દ વપરાયો. અંગ્રેજોના જમાનામાં આપણા લોકોનું ઇંગ્લિશ આજના જેટલું કાચું નહોતું, છતાં ક્યા મેળનું થીયેટર માટે 'ટૉકીઝ'શબ્દ વપરાવાનો શરૂ થયો, તે સ્મરણોનો વિષય છે.

પણ આ કૉલમ વાંચનારાઓ તો એ ઉંમરના સિનેમા શોખિનો છે, જે લોકોએ મંદિરો કરતા ગુજરાતના જૂના થીયેટરોના વધારે પ્રવાસો કર્યા છે. ક્યા થીયેટરમાં કઇ ફિલ્મ જોઇ હતી, એ બધાને યાદ છે. હું ૧૯૫૨માં જન્મ્યો હતો, એટલે વ્હી.શાંતારામની ફિલ્મ 'નવરંગ'અમારા ગાંધી રોડ પરની મોડેલ ટૉકીઝમાં એક વર્ષ ચાલી હતી ને શો-કૅસમાં મૂકેલા ફોટા જોવા રોજ જવાનું, એટલે સાલ '૫૯-ની હોવા છતાં બધું યાદ છે. હું આ કૉલમમાં, કઇ ફિલ્મ કયા થીયેટરમાં આવી હતી, તે યાદોને આધારે લખું છું. ફિલ્મ, ક્રિકેટ અને છોકરીઓ સિવાય કોઇ વિષયમાં પિચ પડતી નહોતી, એટલે ઘણા વાચકો મને હિંદી ફિલ્મોના 'ઍનસાયક્લોપિડિયા'કહે છે, પણ અમારા ખાડીયામાં એ વખતના યુવાનો બધા આવા જ 'ઍનસાયક્લોપીડિયાઓ'હતા. શુક્રવારે નવી ફિલ્મ આવે, એ ૩ થી ૬ના 'બીજા'શોમાં જોવી પડે, એનાથી મોટી શરમની બીજી કોઇ વાત નહોતી. આવા બદનસીબોની તો રાત્રે પોળને નાકે ફિલમ ઉતરે. ''હટ...ચીનીયાને તો કોઇ થીયેટરનો લાલો-બાલો ય ઓળખતો નથી. હાળાને ડોરકીપરની છોકરી ય પસંદ નહિ કરે !''ફિલ્મનું ઍક્ઝૅક્ટ પહેલું દ્રષ્ય ક્યું હતું કે, ફાઇટીંગના સીનમાં પાછળ દેખાતા ટોળામાં વચ્ચે ઊભેલો માણસ કોણ હતો, એનું નામ જાણી લાવવાની શરતો રમાય. આમ તો શંકર- જયકિશન એટલે ભગવાન મહાદેવ અને શ્રીકૃષ્ણની જોડી થઇ ને ? પણ ધર્મને નામે મરજાદી વૈષ્ણવો ભૂલમાં ય 'શિવ'કે 'શંકર'ન બોલે (કપડું 'સિવડાવવા'નહિ, કપડું 'વેતરાવવા'બોલવાનું. 'સિવડાવવા'માં ય 'શિવ'તો આવી જાય ને ? પરિણામે, અમદાવાદમાં ફિલ્મ 'શિવા'આવી ત્યારે મરજાદીઓ ફક્ત '...આ'બોલતા. પણ વાત શંકર-જયકિશનની નીકળે એટલે ધરમ-બરમ બધું જ બાજું પર ગયું... ખાડીયા આખું આ સંગીતકારો પર કુર્બાન !

ફિલ્મની ટિકીટો આજની જેમ 'ઓનલાઇન'નહોતી મળતી. આગલા સપ્તાહથી કંઇ કેટલાય કલાકો વહેલી સવારથી લાઇનમાં ધક્કામુક્કી અને 'લાલાઓ'ના 'હઇડ...હઇડ'સાંભળ્યા પછી માંડ ટીકિટ મળતી. વૅલ્યૂ તો પહેલા દિવસની પહેલા શો ની ટિકીટની જ ! અમદાવાદી સિનેમા-લાઇનમાં ઘુસી શકે, સિનેમાની લાઇનમાં નહિ. એ થીયેટરોમાં મોટી એહમીયત બાલ્કની કે અપર સ્ટૉલ્સની નહિ... 'રૂપિયાવાળી'લૉઅર સ્ટૉલ્સની હતી. અત્યારે કહેતા કોઇ સંકોચ થતો નથી કે, એ જમાનામાં મોટા ભાગની ફિલ્મો મેં 'રૂપિયાવાળી'માં જોઇ હતી. રૂ.૧.૪૦ અપર સ્ટૉલ્સ અને રૂ.૧.૬૦ બાલ્કનીના પોસાતા નહોતા. પણ એ વખતે ટિકીટ 'રૂપિયાવાળી'લઇને 'હાઉસ'અંદર લેવાઇ જાય, અંધારૂં થઇ જાય ત્યારે મોઢૂં ઓળખાઇ ન જાય માટે કૉલર ઊંચા કરીને છાનામાના ઘુસવાનું, જેથી અપર સ્ટૉલ્સમાં બેઠેલું કોક ઓળખીતું ઓળખી ન જાય !

મને એકને જ નહિ, અમદાવાદના થીયેટરો મારા જેવા બધા 'ઍનસાયક્લોપીડિયાઓને'આજે પણ યાદ છે. જામનગર મારૂં મોસાળ, એટલે વર્ષમાં બે-ચાર વાર જવાનું થાય. ચાલતી હોય એ બધી ફિલ્મો જોઇને જ પાછા આવવાનું. એ જમાનામાં ત્યાંની અનુપમ, જયશ્રી, દીપક, શત્રુશલ્ય, દિગ્વિજય ટૉકીઝો યાદ છે ને થાનગઢનું વાસુકી સિનેમા યાદ છે, જ્યાં એક જ પ્રોજૅક્ટર હોવાથી રીલ બદલાય એટલા ઇન્ટરવલ પડે. ઇન્ટરવલ વખતે બાકીની ફિલ્મ અડધા ભાવે જોનારાઓ બહાર આપણી રાહ જોઇને ઊભા હોય.

એ જમાનામાં શહેરો બધા નાનકડા, ગાડી તો દૂરની વાત છે, સ્કૂટરો કોઇની પાસે નહિ, એટલે પાર્કિંગમાં મોટી માથાકૂટ સાયકલ કાઢવાની આવે. સાયકલની સીટ ઉપર ચોક વડે નંબર લખ્યો હોય, એ ઉતાવળમાં યાદ ન રહે ને સાયકલ મળતા જ ઠેકડો મારીને બેસી જઇએ. એમાં પાટલૂનની પાછળ ખોટી જગ્યાએ ચોકનો ઊંધો નંબર છપાઇ ગયો હોય ! શો શરૂ થતાં પહેલાં રીક્ષામાંથી ઉતરવું જાહોજલાલી ગણાતી. ઉતરતી વખતે કોઇ જુએ, એ અપેક્ષા રહેતી ને જોનારાઓ ય આપણને રીક્ષામાંથી ઉતરતા જોઇને એકબીજાને આંખ મારીને કહે, ''શું વાત છે ? દીપકીયો રીક્ષામાં...? દીપકીયો રીક્ષામાં...?''કોઇ મોટાનું કરી નાંખ્યું લાગે છે.''

ફિલ્મની તોતિંગ દીવાલો ઉપર આજના જેવા ફ્લૅક્સના ટુકડા ન માર્યા હોય... મોટા જાયગૅન્ટીક હૉર્ડિંગ્સ લાગ્યા હોય ને નવી ફિલ્મ આવવાની હોય, એની આગલી રાત્રે એ હૉર્ડિંગ્સ જોવા ખાસ જવાનો ય મહિમા મોટો હતો. અમદાવાદમાં હજી સુધી ફિલ્મ 'સંગમ'જેવા વિરાટ હૉર્ડિંગ્સ બીજી કોઇ ફિલ્મના બનેલા જોયા નથી. ફિલ્મમાં રાજ કપૂર કૅમેરા પરદેશ લઇ ગયો હોવાથી સિનેમાની દિવાલો પર રોમ, પૅરિસ, લંડનને સ્વિત્ઝરલૅન્ડના મોટા કટ-આઉટ મૂક્યા હતા. પૅરિસના આયફલ ટાવરની પ્રતિકૃતિ મારા જેવા અનેકને યાદ હશે.

આ બધા થીયેટરો એકબીજાના ખભે હાથ મૂકીને યાર દોસ્તોની જેમ નજીક ઊભા હતા. એમની યારીનો સીધો ફાયદો શહેરના સિનેમા શોખિનોને થતો કે, આ થીયેટરમાં ટીકીટ ન મળે તો બીજામાં, બીજામાં ન મળે તો ત્રીજામાં.. રીલિફ રોડ અને ઘીકાંટા એકબીજાની માસીઓના દીકરા થતા હોય, એટલા નજીક હોવાને કારણે ચાલતા ચાલતા ય બીજા થીયેટર પર પહોંચવું અઘરૂં નહોતું. યસ. આજે આમાંનું એક પણ થીયેટર ન ચાલે, ગમે તેવી સારી ફિલ્મ લઇ આવો તો પણ...! કારણ, મૉડેલ ટૉકીઝ જેવા એકાદ- બે થીયેટરોને બાદ કરો, તો અમદાવાદના એકેય થીયેટર પાસે કાર-પાર્કિંગ જ નહિ ! કારો હોય તો પાર્કિંગ થાય ને ?

આ કૉલમના વાચકો માટે અમદાવાદના થીયેટરોનો નાનકડો પ્રવાસ કરાવીને જૂની યાદો ઢંઢોળવાનો પ્રયાસ કર્યો છે. જોઇ જુઓ... કેટલે સુધી સાચો છું !

સિક્સર

હવેના બાળકો કાન અને ખભા વચ્ચે દબાવેલા મોબાઇલ સાથે જ જન્મશે... બસ, બહાર આવી ગયા પછી એમના બન્ને પગ વચ્ચે એક મોટર-બાઇક જ ભરાવી દેવાની !

ફિલ્મ : ફન્ટુશ

નિર્માતા : દેવ આનંદ

દિગ્દર્શખ : ચેતન આનંદ

સંગીત : સચિનદેવ બર્મન

ગીતકાર : સાહિર લુધિયાનવી

રનિંગ ટાઇમ : ૧૬ રીલ્સ-૧૧૮ મિનિટ્સ

થીયેટર : લીબર્ટી (મધુરમ).. (અમદાવાદ)

કલાકારો : દેવ આનંદ, શીલા રામાણી, કે. એન. સિંઘ, લીલા ચીટણીસ, કુમકુમ, જગદીશ રાજ, કૃષ્ણ ધવન, ભગવાન સિન્હા, અબુ બકર, ભીમજીભાઈ અને ઇન્દિરા બિલ્લી

ગીતો

૧. દુ:ખી મન મેરે, સુન મેરા કહેના, જહાં નહિ ચૈના - કિશોરકુમાર

૨. વો દેખેં તો ઉનકી ઇનાયત, ના દેખે તો રોના ક્યા - આશા- કિશોર

૩. એ જી ઓ.. હમે આજ કોઈ ન છેડીયો - આશા- કિશોર

૪. અય જ્હોની, જીને મેં ક્યા - આશા ભોંસલે

૫. અય મેરી ટોપી પલટ કે આ, ન અપને ફન્ટુશ કો સતા - કિશોરકુમાર

૬. દેને વાલા જબ ભી દેતા, પૂરા છપ્પર ફાડ કે દેતા - આશા- કિશોર

૭. ફૂલ ગેંદવા ન મારો, મૈં ડર જાઉંગી - આશા ભોંસલે

મૂળ તો આ ફિલ્મ હોલીવૂડમાં ઠેઠ ૧૯૪૧માં બનેલી મશહૂર ફિલ્મ સર્જક ફ્રેન્ક કાપરાની ઇંગ્લિશ ફિલ્મ 'મીટ જ્હોન ડો'ઉપરથી સારી બની હતી... (અર્થાત્, સારી કે ખરાબ ફિલ્મી વાર્તાઓ આપણા દેશમાં એ જમાનામાં ય નહોતી મળતી ) એ ફિલ્મમાં ગેરી ક્યૂપર અને બાર્બરા સ્ટોનવીક હતા. જાવેદ અખ્તર રહી જતા હતા, તે એમણે ય પોતાની બીજી વારની વાઇફ શબાના આઝમીને અમિતાભ સાથે ચમકાવતી ફિલ્મ 'મૈ આઝાદ હૂં'માં ફ્રેન્ક કાપરાની આ જ ફિલ્મોની સ્ટોરી ઉઠાવી. પાછું સલીમ જાવેદ કબુલી પણ નાખે કે અમે તો હોલીવુડની ફિલ્મમાંથી જ પ્રેરણા લઈને વાર્તાઓ લખીએ છીએ. સાલું... આટલા વર્ષો અમે જખ મારી છે કે, ઇંગ્લિશ કે અમેરિકન હાસ્ય લેખકોમાંથી આજ સુધી એક દોરો ય ઉઠાવ્યો નહિ, એટલે અમારું કોઈ જ નામ ન થયું... રાજ- નરગીસની ફિલ્મ 'ચોરી ચોરી'પણ કાપરાની જ ફિલ્મ 'ઇટ હેપન્ડ વન નાઇટ'ની ઉઠાંતરી હતી.

દેવ આનંદે નવકેતનની સ્થાપના કર્યા પછી પહેલી ફિલ્મ 'અફસર'બનાવી, તે પછી સીધી જ બીજી ફિલ્મ આ, 'ફન્ટુશ'. ચેતન આનંદ આ ફિલ્મથી છૂટો થયો અને વિજય આનંદની એન્ટ્રી થઈ. દેવ આનંદની આત્મકથા 'રોમેન્સિંગ વિથ લાઇફ'માં પોતાના મોટા ભાઈ ચેતન આનંદની આમ દગો કરીને નવકેતનથી છૂટા પડવાની વાત દેવે સ્પષ્ટ લખી છે. ચેતને એની એ વખતની પત્ની ઉમા આનંદ (જે આ ફિલ્મની પટકથા લેખક પણ છે.)ને લખેલો પણ બીડવાનો રહી ગયેલો ખુલ્લો પત્ર દેવઆનંદના હાથમાં આવી જાય છે, જેમાં ચેતને - 'દેવ એક મોટો પ્રોબ્લેમ છે...'એવું પોતાની નવી ફિલ્મ કંપની સ્થાપવાના અનુસંધાનમાં લખ્યું છે. સ્વાભાવિક છે દેવે વિજય આનંદને દિગ્દર્શનની ધૂરા સોંપી દીધી. એ વાત જુદી છે કે, 'હરે રામા, હરે ક્રિશ્ના'પછી દેવે વિજયને પણ પડતો મૂકી જાતે આપઘાત કરવાનું નક્કી કર્યું.

અમથું ય એક દિગ્દર્શક તરીકે તો ચેતન આનંદમાં ય કોઈ ભલીવાર નહોતો (એમાં ય બીજી પત્ની સ્વ. પ્રિયા રાજવંશના આવ્યા પછી તો સાવ દાટ વાળ્યો) ચેતન આનંદની એક ફિલ્મ સર્વોત્કૃષ્ટ બની હતી, 'આખરી ખત'. ફ્રેન્ક કાપરાની મૂળ ફિલ્મ મીટ જ્હોન ડો.ના કેવા ધજ્જીયા ઉડાવી શકાય છે, એ જોવા માટે આ ફિલ્મ જોવાય નહીં. લેવા દેવા વગરના બા ખિજાશે.

વાર્તા કંઈક આવી હતી.

દેવ આનંદની નજર સામે એની માં અને બહેન આગમાં ભડથું થઈ જાય છે, એના આઘાતમાં એ ગાંડો થઈને હોસ્પિટલમાં ભરતી થાય છે. ત્યાંથી છૂટીને પાગલપનના ખયાલોમાં એ આત્મહત્યા કરવા જાય છે. વિલન કે. એન.સિંઘ એને બચાવીને ઘરે લઈ આવે છે, જ્યાં એની પુત્રી શીલા રામાણી આવા ગાન્ડાને પણ દિલ દઈ બેસે છે. (છાપાઓમાં એક ટચૂકડી જા.ખ. આપી દીધી હોત તો માંગો એ બ્રાન્ડના ગાન્ડાઓ મળી જાત) સિંઘ એ ઇરાદાથી બચાવે છે કે, દેવને મરવું જ હોય તો ઉતાવળ શી છે ? થોડા દિવસો પછી મરે, જેથી જીવન વીમાના એક લાખ રૂપિયા સિંઘને મળે. સિંઘ બે-ત્રણ વખત દેવ આનંદને આત્મહત્યા કરવા લઈ જાય છે, પણ દેવ બચી જાય છે. દેવ સીધી રીતે ન માને, તો એનું ખૂન કરવું, એ ઇરાદાથી સિંઘ એને મારી નાખવાનો પ્રયત્ન કરે છે ને દેવ મરી ગયો સમજીને ઇન્શ્યોરન્સ પાકો કરીને ઘેર આવે છે, જ્યાં દેવને જીવતો જોઈને સિંઘનું પોતાનું છટકી જાય છે અને ખુદ પાગલખાનામાં આવી જાય છે.

એ તો ફિલ્મ પૂરી થયા પછી આપણને ખ્યાલ આવે છે કે, કે. એન. સિંઘની બાજુના વોર્ડમાં આપણને ય દાખલ કરવા પડે, એવી મગજની નસો ખેંચાય એવી ફાલતુ ફિલ્મ હતી. ગાન્ડો થઈને હોસ્પિટલમાંથી બહાર આવેલો દેવ આનંદ આપઘાત શેના માટે કરવા માગે છે, એ કોઈને ખબર નથી. આખી ફિલ્મમાં એ હસતો રહે છે. (યસ બન્ને તરફના એના વર્લ્ડ ફેમસ ગપોલીવાળા દાંતો સાથે) છતાં ફિલ્મને કોઈ લાગેવળગે જ નહીં અને હમણાં જ એની સાસુ મરી ગઈ હોય એવા રોતડે મોંઢે એ ગીત ગાય છે, 'દુ:ખી મન મેરે, સુન મેરા કહેના...'ગીતની આગળ પાછળ દેવને એવું તો કોઈ દુ:ખ પડતું નથી કે આવા રોંદણાં રોવા પડે દેવ આનંદ પોતાના ચાલુ રીસેપ્શનમાં સિગારેટ પીએ છે, એની પાછળ ડાયરેક્શનનો કયો ટચ હશે, એ તો ચેતન આનંદ જાણે.

કમ્માલની વાત તો એ છે કે, દેવ આનંદે આ ફિલ્મના ભરચક વખાણ કર્યા છે અને કરે એમાં એ સાચો છે, કારણ કે, ૧૯૫૬માં રીલીઝ થયેલી તમામ ફિલ્મો કરતા 'ફન્ટુશ'નો વકરો સૌથી મોટો હતો. આમ તો, એની આત્મકથામાં ભાગ્યે જ કોઈ હીરોઇનોના નામ લીધા છે... વખાણ કરવાની વાત તો દૂર રહી પણ શીલા રામાણી ઉપર દેવ આનંદ પૂરજોશ મેહરબાન છે. એની સાથે કામ કરવાનો દેવને ખૂબ મજો પડયો એવું ય એણે લખ્યું છે. જો કે, શીલા રામાણી હતી ય, વખાણ કરવા જેવી. એ કેમ ચાલી નહિ, એની ખબર પડે એમ નથી. નહિ તો ધગધગતું રૂપ અને હર્યુંભર્યું શરીર, ખૂબ ઘટાદાર વાળ અને એક્ટિંગ મેં વૈસે ભી બૂરી નહિ... કદાચ કારણ એ હશે કે, વચમાં એ પાકિસ્તાન ગઈ હતી અને ત્યાંની એક ફિલ્મ અનોખીમાં કામ કર્યું હતું ને નિર્માતાઓએ માની લીધું હોય કે આ તો હવે ગઇઇઇ... એ ફિલ્મ અને એના ગીતો હિટ થયા, પણ શીલા ભારત પાછી આવી ગઈ. છેલ્લી ફિલ્મ માં-બેટા કર્યા પછી એક પારસી સાથે લગ્ન કરી શીલા કાવસજી બની ગઈ. એના પતિ જાલ કાવસજી સાથે મુંબઈ, ન્યૂયોર્ક, ઓસ્ટ્રેલિયા અને શ્રીલંકામાં અનેક વર્ષો વસવાટ કરીને હાલમાં શીલા મધ્યપ્રદેશના મ્હાઉમાં રહે છે. શીલા જીવનભર ભગવાન શ્રીનાથજીની ભક્ત રહી છે. શીલા રામાણી સિંધી હતી. સાચું નામ શીલા કેવલરામાણી. આપણા સહુની ઓલટાઇમ ફેવરિટ હીરોઇન સાધના પહેલી વાર કોઈ ફિલ્મમાં કામ કર્યું હોય તો એ સિંધી ફિલ્મ 'અબાના'હતી, એ 'અબાના'ની હિરોઇન આ શીલા રામાણી હતી. હિંદી ફિલ્મોમાં પણ સિંધી કલાકારો દેશની વસ્તીમાં હતા, એમ અહીં પણ લઘુમતીમાં જ હતા. પારસીઓની જેમ સિધીઓએ સખ્ખત સંઘર્ષ કરીને આ દેશમાં જ સમય પસાર કર્યો છે, જિંદગી નહિ. આ લોકોએ કદી પોતાને લઘુમતીમાં સમાવિષ્ટ કરવા સરકાર માઇ-બાપને અરજીઓ કરી નથી. સિંધીઓ ખુમારીથી જીવ્યા છે... સરકારી ટુકડાઓ ઉપર નહિ. લજ્જા પણ આવે છે કે હવે તો, કેટલીક સમૃદ્ધ જ્ઞાતિઓ પણ પોતાને લઘુમતીમાં મૂકવા આમાદા છે. થોડા વખતમાં બ્રાહ્મણો અને પટેલો કહેશે, ખરી લઘુમતીમાં તો અમે છીએ... ફિર ક્યા? આખા દેશની તમામ કોમો લઘુમતીમાં... અને પછી બહુમતીમાં આવી જશે સિંધીઓ અને પારસીઓ. તો આ રહ્યું, હિંદી ફિલ્મોમાં સિંધી કલાકારોનું લિસ્ટ. (બહુ જાણીતા ન હોય, એવા કલાકારોને અહીં સ્થાન અપાયું નથી.) સાધના, બબીતા, હરિ શિવદાસાણી (બબિતાના ફાધર અને સાધનાના કાકા), અસરાણી, બિરબલ, શીલા રામાણી, મનોજકુમારવાળી ફિલ્મ 'પૂનમ કી રાત'ની હીરોઇન કુમુદ છુગાની, પેલો ગોળમટોળ કોમેડિયન મૂલચંદ, સ્વ. અજીત વાચ્છાણી, નવી હિરોઇનોમાં આરતી છાબરિયા, અંજના સુખાણી, આફતાબ શિવદાસાણી, અનિતા હાસાનંદાણી, પ્રીતિ જાંગીયાની, શત્રુઘ્નસિંહાની પત્ની પૂનમ ચંદીરામાણી, જમણાં જેલ જઈ આવેલો હીરો શાયની આહુજા, પહેલા સલમાનખાન સાથે રીતસરના લગ્ન કરવાની અણી ઉપર આવીને ભોંઠી પડીને અઝહરૂદ્દીનને પરણેલી સંગીતા બિજલાણી, હંસિકા મોટવાણી, કિટ્ટુ ગીડવાણી, કરણ જોહર, રાજ કપૂરની 'બુટ પોલિશ'માં લપક ઝપક તુ આ રે બદરવા... ગાનાર ટકલુ ભૂડો અડવાણી, સંગીતકાર બુલો સી રાણી અને તેમના જ આસિસ્ટન્ટ રહી ચૂકેલા સી. અર્જુન, 'પ્રીતમ આન મીલો'ના ગાયક ચેનાની હશમતરાય આત્મા એટલે કે સી.એચ. આત્મા અને એમના નાનાભાઈ ચંદ્રુ આત્મા, ખૂબ હેન્ડસમ અને ઇંગ્લિશ એક્ટર લાગે એવો દલિપ તાહિલ, શોલેવાળા જી.પી. સિપ્પી- રમેશ સિપ્પી, ('ધરકી કહે પુકાર કે'ના લેખમાં જીતેન્દ્રની પત્ની શોભા સિપ્પીને 'શોલે'વાળા રમેશ સિપ્પીની બહેન ગણાવી છે, તે શરતચૂક છે. એ રમેશ સિપ્પીની બહેન ખરી, પણ 'શોલે'વાળા નહી) હીરો ગોવિંદા, દિગ્દર્શક ગોવિંદા નિહલાણી, જૂના જમાનાના કોમેડિયન ગોપ, આ જમાનાનો ઘનશ્યામ વાસવાણી, અને શોલેવાળો સામ્ભા સ્વ. મેકમોહન... આ બધા સિંધીઓ છે. મોટા ભાગના સિંધીઓ અણીદાર માણસો છે એમની અટકો અણીથી જ પૂરી થાય. (આમાં આકાશવાણી કે દૂરવાણીનો સમાવેશ થતો નથી.) એ જ રીતે કચ્છીઓની અટકો પણ અણીદાર હોય છે, પણ એ સિંધીઓ નહિ. આટલી બધી અણીઓ ભેગી કરીને મને ય મારી અટક બદલાવીને ''અશોક દવાણી''કરી નાખવાનો સોટો ઉપડયો છે... બ્રાહ્મણોએ મને ઝાલી રાખવો.)

સિંધી કલાકારોનું માહિતી સૌજન્ય હિંદી ફિલ્મ ઇતિહાસવિદ શ્રી હરિશ રઘુવંશીને આપવું પડે. એ તો જૂની અને બહુ જૂની હિંદી ફિલ્મોના શોખિનોને જ ખબર પડે, એવા તદ્દન ભૂલાયેલા કલાકારો વિશે હરિશે સખ્ખત પરિશ્રમ કરીને 'ઇન્હેં ના ભૂલાના'જેવું એક અદ્ભુત પુસ્તકો વર્ષો પહેલા આપ્યું હતું. સ્વ. ગાયક મૂકેશના પૂરા અને ઓલમોસ્ટ તમામ ગીતોનો ગીતકોષ પણ રઘુવંશીએ બહાર પાડયો હતો.

રાહુલ દેવ બર્મન અને સચિનદેવ બર્મનનો પુત્ર હોવાના કારણે જ ફિલ્મોમાં આવી ગયો, એમ કહેવું ખોટું નથી, પણ એ કારણે જ ચાલી ગયો, એ કહેવું બાકાયદા ગલત છે. ખૂબ ટેલેન્ટેડ એવા આ છોકરાએ અગાઉ ફિલ્મ 'પ્યાસા'માં પણ મુહમ્મદ રફી પાસે તોફાની ગીત 'સર જો તેરા ચકરાયે, યા દિલ ડૂબા જાયે..'જાતે કમ્પોઝ કર્યું હતું એમ અહીં કિશોરકુમારના કંઠમાં 'અય મેરી ટોપી પલટ કે આ, ન અપને ફન્ટુશ કો સતા...'ગીતની ધૂન પંચમે બનાવી હતી. લેકિન બાપ આખિર બાપ હોતા હૈ...ના શોએબ અખ્તરને ફટકારેલી વીરેન્દ્ર સેહવાગની સિક્સર મુજબ, બર્મન દાદાના તો મોલ થઈ શકે એમ નથી. કિશોર પાસે કેવી ઉચ્ચ ગુણવત્તાના કામ દાદાએ લીધા છે ? આશા ભોંસલે સાથે સાથે આ ફિલ્મના યુગલ ગીત 'વો દેખે તો ઉનકી ઇનાયત, ન દેખે તો રોના ક્યા ?'ખરા અર્થમાં તો ક્લાસિકલ ગીત છે. દાદા કિશોર પાસે એના ગીતોમાં જે હરકતો કરાવતા અને છતાં કિશોર પરફેક્ટ સૂરમાં રહેતો, એ સાંભળ્યા પછી આ ગાયકને પ્રણામ કરવા પડે.

સંગીતમાં આસિસ્ટન્ટ જયદેવ વર્મા અને દિગ્દર્શનમાં વિજય આનંદ- ગોલ્ડી જે પોતે પણ ફિલ્મમાં અડધો ચેહરો છૂપાવીને એક દ્રષ્ય માટે લેખક બનીને આવે છે. (એ લેખક છે, માટે ચેહરો છૂપાવે છે, વેરી બેડ, વેરી બેડ) કોમેડિયન મેહમૂદ પણ દેનેવાલા જબ ભી દેતા પૂરા છપ્પર ફાડ કે દેતા... ગીતમાં ડાન્સ કરવા આવી જાય છે. સાહિર લુધિયાનવીએ લખેલા ફૂલગેંદવા ન મારો... ગીતમાં આપણા ગુજરાતી ગીત 'લવિંગ કેરી લાકડીએ, રામે સીતાને માર્યા જ, ફૂલ કેરે દડૂલડે સીતાએ વેર વાળ્યા જો...'નો સ્પષ્ટ પ્રભાવ છે. સાહિરે આ જ ગીતનું ફિલ્મ 'મુખડું દૂજ કા ચાંદ'માં મન્ના ડેના, 'ફૂલ ગેંદવા ન મારો, લગત કરેજવા મેં ચોટ...'ફરી વાપર્યું છે. દરેક સંગીતકારની ખાસિયત છે, એમ આ ફિલ્મમાં પણ બર્મન દાદાએ બૅક-ગ્રાઉન્ડમાં ટેક્સી ડ્રાઇવરવાળા 'જાયે તો જાયે કહાં..'ની ધૂન વગાડી છે.આ ફિલ્મ બનતી વખતે દેવ આનંદ સુરૈયા સાથેનું પ્રેમપ્રકરણ જે શી ક્રસ્ણ થઈ ગયું હતું, છતાં ય ક્રાઇમની ભાષામાં કહે છે કે, ગુનેગાર એક વખત તો ગુન્હાના સ્થળે પાછો આવે જ છે.

એમ દેવ- શીલાને શોધવા નીકળેલા કે. એન. સિંઘ અને અબુ બકર બસ રોકાવે છે, એની સામે જ સુરૈયા રહેતી હતી, તે મરિન લાઇન્સનો 'કૃષ્ણા મહલ'દેખાય છે. આ જ મકાનની બરોબર સામેની ફૂટપાથ ઉપર આપણા બારમાસી પોલીસ સુપ્રિ. સાબ ઇફ્તેખાર સુરૈયાને માન ન માન, મેં તેરા મેહમાનના ધોરણે પરણવાના બદ ઇરાદાથી આમરણાંત ઉપવાસ ઉપર બેસી ગયા હતા. જો કે, એ જમાનામાં ઇફ્તેખારે પણ અણ્ણા હજારેવાળી કરી હતી.ખાસ મેળ પડે, એમ લાગતું નહોતું, એટલે ઉપવાસ- ફૂપવાસ સમેટી લઈને ઘરભેગા થઈ ગયા હતા... જય અંબે.

મારા જન્મ પહેલાની ફિલ્મો કયા થિયેટરમાં રીલીઝ થઈ હતી, તેની મને જાણ ન હોય, પણ એક સમયે કૃષ્ણ ટોકીઝ (અમદાવાદ) સાથે સંકળાયેલા વડીલ શ્રી અરૂણભાઈ જે. રાવલને એ સમયની મોટા ભાગની ફિલ્મો કઈ ટોકિઝમાં આવી હતી, તે પલભરમાં કહી શકે છે. ઘીકાંટા પરની છેલ્લી ટોકિઝ મધુરમ્, જેમાં છેલ્લી પેઢીએ તો કેવળ ઇંગ્લિશ ફિલ્મો જ જોઈ છે, તે અગાઉ લિબર્ટીના નામે ચાલતી ને એમાં ય ઇંગ્લિશ ફિલ્મો જ આવતી. પણ એનું ય મૂળ નામ પરિમલ ટોકિઝ હતું. એ જ ગ્રૂપની રેલ્વે સ્ટેશન સામે આવેલી અલંકાર સિનેમા અસલમાં સરસ્વતી થિયેટર તરીકે ઓળખાતી તો પ્રકાશ ટોકીઝનું નામ દેવ-ભુવન થિયેટર હતું. ગાંધી રોડ પરની કલ્પના ટોકિઝ એટલે સિનેમા દ ફ્રાન્સ અને હાલમાં પણ હયાત રીલીફ રોડની અશોક ટોકિઝ મૂળ વિક્ટરી ટોકિઝ હતી.

ફિલ્મ ફન્ટુશ જોઈ ન હોય, તો મિલાવો હાથ... બચી ગયા છો તમે...

(સીડી સૌજન્ય : શ્રી ભરત દવે - સુરત)

* આડેધડ બફાટ કરતા નેતાઓ, વિરોધ થાય પછી મીડિયાને માથે બધું ઢોળી દે છે કે, 'મને ખોટો ટાંકવામાં આવ્યો છે.'શું સમજવું?

- આપણા દેશમાં નેતાઓ કરતા ય વધુ બદતર ઈલેક્ટ્રોનિક-મીડિયા છે.

(અખિલ બી. મહેતા, અમદાવાદ)

* પાકિસ્તાનીઓ દેશના જવાનોનું આપણી સરહદમાં ઘુસી માથું કાપી જાય, છતાં વડાપ્રધાન ચૂપ રહે. આવી દુર્દશા ક્યાં સુધી?

- બસ... ચૂંટણી સુધી.

(જગદીશ વાળા, સુરેન્દ્રનગર)

* લગ્ન કોની સાથે કરવા સારા? નેતા કે અભિનેતા સાથે?

- બેમાંથી જે પુરુષ હોય એની સાથે.

(મયૂરી ભાવેશ વોરા, જોરાવરનગર)

* સાચું કહેશો? તમે પરણેલા છો કે...?

- એ તો મારો કોઈ ફોટો જોશો તો ય ખબર પડી જશે કે, આ કૅસ ખલાસ છે!

(અસ્માબાનુ પૂંઠાવાલા, અમદાવાદ)

* પેટ્રોલ પમ્પ પર કામ કરતો દરેક છોકરો સ્વ. ધીરુભાઈ અંબાણી બનવાના સપના જોતો હશે ને?

- હા, પણ 'સ્વર્ગસ્થ'ધીરુભાઈ અંબાણી નહિ!

(જીતેન્દ્ર જી. કેલા, મોરબી)

* દેવ આનંદ, દિલીપ કુમાર અને રાજ કપૂર... ત્રણમાંથી તમે કોને વધુ પસંદ કરો?

- એનો આધાર એ લોકોએ કઈ ફિલ્મમાં કામ કર્યું છે, એના ઉપર છે. 'ગંગા જમુના'માં રાજ કપૂર ન ચાલે. 'જાગતે રહો'માં દેવ આનંદનો વિચાર પણ ન કરી શકો તો 'જ્વૅલ થીફ'માં પેલા બન્ને ન ચાલે. પોતપોતાને મળેલી ફિલ્મો અનુસાર ત્રણે ય ગ્રેટ હતા.

(રાહુલ ઓઝા, ભાવનગર)

* 'ઍનકાઉન્ટર'માં ઘણીવાર જોડણીની ભૂલો કેમ આવે છે?

- જોટણિની ભુલો અન્ગે મહાતમા ગાનધિજિ પણ બહુ ચિણતીત હતા.

(અબ્દુલકરીમ ફાર્માસિસ્ટ, ગોધરા)

* દેશના પ્રશ્નો ઉકેલવાને બદલે રાજકારણીઓ અંદરોઅંદર ગાળાગાળીઓમાં ટાઈમ વેડફે છે. કોઈ ઉપાય?

- ગાળાગાળી પણ દેશનો જ પ્રશ્ન છે.

(હોઝેફા ફખરુદીન બારીયાવાલા, ગોધરા)

* મારી પત્ની મારી સાથે કદી ઝગડતી નથી. શું કરવું?

- તમારા ગામમાં પત્નીઓ ખૂટી ગઈ છે?

(રજનીકાંત ભૂંડીયા, દ્વારકા)

* કુરુક્ષેત્રમાં કૃષ્ણ-અર્જુનના ગીતા સંવાદો વખતે અન્ય યોદ્ધાઓ શું કરતા હતા?

- મોબાઈલ પર 'વૉટ્સ ઍપ-વૉટ્સ ઍપ'રમતા હતા.

(અશોક આઈ. શાસ્ત્રી, ભાવનગર)

* 'ઍનકાઉન્ટર'માં સવાલ પૂછવાથી ક્રેડિટ કોની વધે? પૂછનારની કે જવાબ આપનારની?

- આ જવાબ આપવાથી મારી તો ગઈ...!

(પુલીન સી. શાહ, સુરેન્દ્રનગર)

* શું આપના સુક્ષ્મ જવાબો સહુને સમજાતા હશે ખરા?

- એવા તો મને ય નથી સમજાતા.

(ડૉ. જ્યોતિ કલ્પેશ હાથી, રાજકોટ)

* શિક્ષણનું સ્તર ઊંચું લાવવા શું કરવું?

- ખુરશીને બદલે માળીયે ચઢીને અભ્યાસ કરવો.

(મયૂરી એ. રાઠોડ, પોરબંદર)

* માંડવે મોડી પહોંચેલી જાનનું સ્વાગત કેવી રીતે કરવું?

- ધમકી પહેલેથી આપી દેવી જોઈએ કે, 'સમયસર પધારજો'નહિ તો અહીં તો 'વહેલો તે પહેલો'ના ધોરણે કામકાજ ચાલે છે.

(ડી. કે. માંડવીયા, પોરબંદર)

* 'હસે તેનું ઘર વસે', પણ ઘણાના હસવા છતાં ઘર વસતા કેમ નથી?

- એમને કહો, કોઈના બેસણાંમાં ન હસાય!

(મુગ્ધા ઉલ્લાસ વોરા, જૂનાગઢ)

* નેતાઓ જેટલા જ સરકારી અમલદારો ભ્રષ્ટાચારી છે કે નહિ?

- અબજો રૂપિયામાં આળોટતા સાધુબાવાઓ તમને ન દેખાયા?

(અજયસિંહ ચંપાવત, હિંમતનગર)

* દવે સાહેબ... તમે પણ ક્યારેક છાંટો પાણી તો કરતા હશો ને?

- '... કૌન બોલા, બે... ?'

(નલિન હ. ત્રિવેદી, જામનગર)

* તમારા વિકાસમાં મોટો ફાળો કોનો?

- 'ક્યા કરોગે સુનકર મેરી દર્દભરી દાસ્તાં...? હું જ મને નડયો છું, ભ'ઈ!'

(પરિમલ રાજદેવ, સુરેન્દ્રનગર)

* 'બા ખીજાય', 'પંખો ચાલુ કરો'કે 'તારી ભલી થાય ચમના...'આવું શું કામ લખવું પડે છે?

- (......) જવાબ પૂરો.

(ડૉ. એમ. જે શાહ, મહેસાણા)

* તેંડુલકરની ૧૦૦મી સદી અને ડો. મનમોહનના ચહેરા ઉપર સ્માઈલ... બેમાંથી વધુ રોમાંચ તમને શેમાં થયો?

- ૧૦૦મી સદી એ બનેલી હકીકત છે.

(કૃણાલ વસ્તાણી, રાજકોટ)

* આપણા દેશની તો હર ડાળી પર ઘુવડ બેઠા છે... તો દેશનું શું થશે?

- બોલો, અત્યાર સુધી કાંઈ થયું? કાલે ય કાંઈ નહિ થાય.

(દિનેશ કોઠારી, જૂનાગઢ)

* છાપાના ચાર રૂપિયા વસૂલ કરવા મારે મજબૂરન 'ઍનકાઉન્ટર'વાંચવું પડે છે.

- ચાર રૂપિયા જેટલી માતબર રકમ મને મોકલાવી દો તો હું તમારા ઘેર આવીને જવાબ આપી જઈશ.

(ઈસ્માઈલ કાચવાલા, વિરાર)

* આટલી છીછરી ફિલ્મો આવી રહી છે. આપણાં સૅન્સર બૉર્ડ ઉપર કોઈ સૅન્સર બૉર્ડ હોવું ન જોઈએ?

- આપણો યુવાન એટલો સમજણો થયો નથી, જે સમજી શકે કે આવી ફિલ્મો જોવા પણ ન જવાય!

(સિદ્દીક ઈકબાલ પટેલ, અમદાવાદ)

* ટ્રાફિક પોલીસો ખાસ કરીને યુવતીઓ પ્રત્યે કૂણાં કેમ રહેતા હોય છે?

- ઘરમાં કૂણા પડીને શું કાંદા કાઢવાના?

(જયેશ અંતાણી, ભાવનગર)

* તમારા પગ નીચે ક્યારેય રેલો આવ્યો છે?

- ઘણીવાર તો મારા લીધે ય આવે છે...!

(લલિત ઓઝા, જૂનાગઢ)

* હાસ્યલેખકોના જ મોંઢા ઉપર હાસ્ય કેમ હોતું નથી?

- બળતરા ને હાસ્ય ભેગા ન જાય!

(દીપ પરીખ, રાજકોટ)

ફિલ્મ : 'ચાર દિલ, ચાર રાહેં' ('૫૯)

નિર્માતા-દિગ્દર્શક : ખ્વાજા એહમદ અબ્બાસ

સંગીત : અનિલ બિશ્વાસ

ગીતો : સાહિર લુધિયાનવી

રનિંગ ટાઈમ : ૧૮-રીલ્સ-૧૬૦-મિનિટ્સ

થીયેટર : લાઈટ હાઉસ (અમદાવાદ)

કલાકારા : રાજ કપૂર, મીના કુમારી, શમ્મી કપૂર, નિમ્મી, કુમકુમ, અજીત, બદ્રીપ્રસાદ, જગદિશ કંવલ, પી.જયરાજ, બેબી નાઝ, નાના પળશીકર, રાશિદ ખાન, ડેવિડ અબ્રાહમ, અનવર હુસેન, શકુંતલા અને અચલા સચદેવ.

ગીતો

૧. નહિ કિયા તો કર કે દેખ, તુ ભી કિસી પે - મુકેશ

૨. કોઈ માને ન માને, મગર જાને મન, કુછ - લતા મંગેશકર

૩. ઈન્તેઝાર ઓર અભી, ઓર અભી ઓર અભી - લતા મંગેશકર

૪. કોઈ દિલ કોઈ ચાહત સે મજબુર હૈ - લતા મંગેશકર

૫. સ્ટેલા ઓ સ્ટેલા, તેરા જાની થા - મીના કપૂર-મહેન્દ્ર કપૂર

૬. કચ્ચી હૈ ઉમરીયા કોરી હૈ ચુનરીયા - મીના કપૂર-સાથી

૭. સાથી રે સાથી રે, કદમ કદમ સે દિલ સે દિલ - મુકેશ-મન્ના ડે

શમ્મી કપૂરને તો કાયદેસરની નોટીસ આ ફિલ્મ 'ચાર દિલ, ચાર રાહેં'ના નિર્માતા-દિગ્દર્શક ખ્વાજા એહમદ અબ્બાસે મોકલી હતી. શમ્મીએ આ ફિલ્મના એક ગીતમાં ઍક્ટિંગ કરવાની ધરાર ના પાડી દીધી હતી. કારણ તો ભ'ઈ... આજ સુધી કોઈને ખબર નથી ને સમાધાને ય કેવી રીતે થઈ ગયું, એની તો ક્યાંથી ખબર હોય, પણ આ ઘટના પછી કે.એ. અબ્બાસે હવે પછી ક્યારેય મોટા સ્ટાર્સ સાથે ફિલ્મ નહિ બનાવવાનો નિર્ણય લઈ લીધો. નહિ તો રાજ કપૂરના ઘણા ડ્રીમ-પ્રોજેકટ્સ, ફિલ્મ 'શ્રી. ૪૨૦', 'આવારા', 'મેરા નામ જોકર', 'બૉબી'અને 'હિના'પણ અબ્બાસે લખ્યા હતા. એક જોતાં, વર્ષો અગાઉ લીધેલો આ નિર્ણય કમ-સે-કમ અમિતાભ બચ્ચનને બહુ ફળ્યો. અબ્બાસે બનાવેલી ફિલ્મ 'સાત હિંદુસ્તાની'નો એક હિંદુસ્તાની બનવાનું સદભાગ્ય બચ્ચન બાબુને મળ્યું. નહિ તો એમાં ય સાત મોટા સ્ટાર્સ લીધા હોત તો બચ્ચન બાબુની ઍન્ટ્રી થોડી મોડી થઈ હોત ને ખાસ તો... અમિતાભ બચ્ચન જેવા ભારતના એક માત્ર સુપરસ્ટારને પહેલો બ્રેક આપવાનો યશ અબ્બાસને ન મળ્યો હોત! એ પાછી બહુ ઓછાને ખબર હોય કે, અમિતાભના માતૃશ્રી (જે સીખ હતા) અને ઈંદિરા ગાંધી વચ્ચે ફાટફાટ દોસ્તી હોવાને કારણે ઈંદિરાજીએ કે.એ.અબ્બાસ પર ભલામણ-ચિઠ્ઠી લખી આપી હતી, એને આધારે બચ્ચનને 'સાત હિંદુસ્તાની'માં ચાન્સ મળ્યો હતો.

આમ તો, રાજ કપૂર, શમ્મી કપૂર, મીના કુમારી અને નિમ્મી જેવા એ જમાનાના સાચ્ચા સુપરસ્ટાર્સ જે ફિલ્મમાં હોય એ તો ધમધોકાર ઉપડવી જોઈતી હતી, પણ કેવી પિટાઈ ગઈ હશે, એનો ઘચરકો એક વાતથી જ આવી જાય છે કે, આપણા બધાના આ માનિતા હીરો-હીરોઈનો અને ભારતશ્રેષ્ઠ સંગીતકાર અનિલ બિશ્વાસ હોવા છતાં, ખુદ આપણામાંથી જ ભાગ્યે જ કોઈએ આ ફિલ્મનું નામ કે એકે ય ગીત સાંભળ્યું હોય તો, આપણામાંથી જ કોઈની છેલ્લા ડચકાં ખાતી સાસુ મરે, ભઈ'શાબ... ! આમ તો, આ જ વર્ષે રાજ કપૂરની પાંચ ફિલ્મો રીલિઝ થયેલી, 'કન્હૈયા', 'મૈં નશે મેં હૂં', 'દો ઉસ્તાદ', 'અનાડી'અને આ... 'ચાર દિલ, ચાર રાહેં.'એમાંની આ એક જ પિટાઈ ગઈ. દેવ આનંદની તો એક જ ફિલ્મ આવી, 'લવ મેરેજ'સુપરહિટ ગઈ. આખા વર્ષના તમામ રેકોર્ડ તોડનારી વ્હી.શાંતારામની ફિલ્મ 'નવરંગે'તો અમદાવાદની મૉડેલ ટૉકીઝમાં એક વર્ષ પૂરું કર્યું. અમે મૉડેલ ટૉકીઝની સામે જ રહીએ, એટલે રોજ એકવાર તો 'ફોટા'જોવા જવાનું જ! શમ્મી કપૂરની ચાર ફિલ્મો, 'મોહર' (જેનું મદન મોહને બનાવેલું લતાએ ગાયેલું કર્ણમધુર ગીત યાદ છે ? 'તુમ હો સાથ રાત ભી હસિન હૈ, અબ તો મૌત કા ભી ગમ નહિ હૈ...', બીજી ફિલ્મ 'રાત કે રાહી', 'દિલ દે કે દેખો'અને 'ઉજાલા'છેલ્લી બન્નેએ બૉક્સ ઑફિસ છલકાવી. ગુરૂદત્તની 'કાગઝ કે ફૂલ'ના કાગળ જેવા ડૂચા નીકળી ગયા. દિલીપ કુમારની ફિલ્મ 'પૈગામ'પણ આ જ વર્ષમાં અને એ ય... ટિકિટબારી ઉપર બર્બાદીનો પૈગામ આપીને હોલવાઈ ગઈ.

મૂળ તો અબ્બાસને ફિલ્મ બનાવતા જ આવડી નહોતી. એક ફિલ્મમાં છ-છ જણાની ત્રણ લવ-સ્ટોરીઓ વારા ફરતી ચાલે. એમાં ક્યા દહાડે પતે? પાછું, ત્રણમાંથી એકે ય જોડીને એકબીજા સાથે લેવાદેવા નહિ. ત્રણે વાર્તાઓ જુદી જુદી હાંકે રાખે. તારી ભલી થાય ચમના... હજી બીજી વાળીમાંથી કળ વળી ન હોય ત્યાં તું પહેલી બતાવે ને એ સમજવામાં મહિનો-બે મહિના કાઢી નાંખીએ ત્યાં ત્રીજી ઊભી હોય! બફાટમાં કંઈ હજી બાકી રહી જતું હોય તેમ, વાર્તાને અંતે આમતેમ ગુંચળું વાળીને ત્રણે જોડીઓને ભેગી કરી દીધી છે, જેને સ્ટોરી સાથે બાય ગૉડ... કોઈ લેવાદેવા નહિ !

ત્રણ સ્ટોરીઓ એટલે પહેલી રાજ કપૂર-મીના કુમારીની સ્ટોરી. માથે ફાળીયાવાળો રાજ કપૂર અને કાલીકલૂટી મીનાકુમારી ચમારની દીકરી. એ બન્ને વચ્ચે પ્રેમ નાનપણનો, પણ મોટા થયા ત્યાં સુધીમાં રીન્યૂ કરાવવાનો રહી ગયેલો, એટલે મીના તો કોઈ ઈન્કમટેક્સની ઓફિસ ખોલીને થોડી બેઠી હતી તે જૂનો ટેક્સ પણ ભૂલે નહિ. એ બિચારી તો બધું ભૂલી ગયેલી, પણ રાજ કપૂર આપણો માનવંતો ગ્રાહક છે, એમ સમજીને પેલો પ્રેમ રીન્યૂ કરાવવા આવ્યો, તો કરી આલ્યો. આમે ય, એની આગળ-પાછળ કોઈ ભટકતું નહોતું, એમાં રાજનું કાર્ડ રીન્યૂ થઈ ગયું. પણ ગામ આખું વિરોધમાં-ઈવન, ફાધર-મધર કે ચમારની દીકરીની તો સામું ય ન જોવાય, ત્યાં રાજ તો મીનાએ ખાધેલી કાચી કેરીઓને ય બચકાં ભરી આવતો... પછી તો બા ખીજાય જ ને ? યસ. એ જમાનામાં હજી ઉંચનીચના ભેદભાવો વ્યાપક હતા.

રાજ કપૂર અને મીના કુમારીએ ઝાઝી ફિલ્મો સાથે નથી કરી... સમજો ને, માંડ બે-ત્રણ હશે. પહેલી તો મદ્રાસના એલ.વી. પ્રસાદની ફિલ્મ 'શારદા.'બીજી આ અને આના સિવાય ત્રીજી મોટા ભાગે તો નથી. રાજ કપૂરની માફક દેવ આનંદ પણ મીના કુમારી સાથે ફિલ્મો સ્વીકારતો નહતો. 'તમાશા', 'બાદબાન', 'સનમ'અને 'કિનારે-કિનારે'... હજી એકાદી રહી જતી હોય તો મોબાઈલ પકડીને જ બેઠો છું... કહી દો. યસ. દિલીપ કુમાર સાથે એ સરસ ફિટ થતી હતી. પણ ફિલ્મોની સંખ્યા બહુ નહિ. 'કોહિનૂર', 'યહૂદી', 'આઝાદ', 'ફૂટપાથ'. એ દ્રષ્ટિએ જોવા જઈએ તો, મીના એક જ એવી હીરોઈન કહેવાય, જેણે આ ત્રણે મોટા સ્ટાર્સની પરવાહ કર્યા વગર બી-ગ્રેડના હીરોઝ સાથે જ વધુ ફિલ્મો કરી. ફિલ્મો ય એવી પસંદ કરી, જેની વાર્તા હીરોઈન ઉપર આધારિત હોય ! હવે તાળો મળી જાય કે, વાર્તા હીરોઈન ઉપર આધારિત હોય ત્યાં પેલા ત્રણ મોટા બ્રાહ્મણભ'ઈઓ શું કામ શીંગડામાં માથાં ભરાવવા આવે ?

બીજી લવ સ્ટોરી શમ્મી કપૂર અને કુમકુમની સાયમલટેનીયસલી ચાલતી હતી. ને ત્રીજી સ્ટોરી અજીત અને નિમ્મીની. આમાં, ફિલ્મ જોતાં જોતાં તમારાથી આ ત્રણ ચોકઠાં આઘાપાછા થઈ ગયા તો રાજ કપૂર નિમ્મીમાં ભેરવાઈ જાય, શમ્મી કપૂરને મીના કુમારી સાથે વળી ક્યાં મેળ પડવાનો હતો... એનો બાબો હોય એવું લાગે, પણ ત્રણ સ્ટોરીની ગુચડમગુચડીમાં આવું થઈ શકે ને ફિલ્મ જોઈ લીધા પછી ચિંતા તમે કરો કે, અજીત અને કુમકુમ છેલ્લે પઇણ્યા કેમ નહિ ? આ તો એક વાત થાય છે !

આ 'ફિલ્મ ઈન્ડિયા'કૉલમ આટલા વર્ષોથી ચાલે છે, એમાં એક આ ફિલ્મ એવી આવી કે એક તબક્કે અધૂરી છોડી દેવાનું ખૂન્નસ ચઢ્યું. પણ લખવું તો પડે, એટલે ફિલ્મ વગર જોયે કે અધૂરી જોયે લેખ લખી નાંખવાની બેઈમાની કરી નહિ, એમાં મગજની નસો તંગ થઈ ગઈ. સાલી અત્યંત ફાલતુ ફિલ્મ !

'ચાર દિલ, ચાર રાહેં'માં સંગીત અનિલ બિશ્વાસનું હતું. જૂની ફિલ્મોના શોખિન ખરા, પણ એટલા બધા નહિ કે વાત અનિલ દા કે સી.રામચંદ્ર સુધી પહોંચે ! અનિલ દા સંગીતની એ ઊંચાઈઓ પર હતા, જ્યાં એ પછીના નૌશાદ. શંકર-જયકિશન કે બાકીના તમામ સ્થાપિત સંગીતકારો અનિલ દા ને ગુરૂભાવે જુએ. લતા મંગેશકરના શ્રેષ્ઠ ગીતોમાં કદાચ કોઈની પસંદગીમાં એમનું નામ ન આવે, પણ લતાના અપ્રતિમ ચાહકો માટે લતા-અનિલ બિશ્વાસની જોડીના ગીતો પછી જ સી.રામચંદ્ર કે મદન મોહનના ગીતોનો નંબર આવે. અને જુઓ જરા. આ ફિલ્મમાં અનિલ દા ને છાજે એવું એક માત્ર ગીત લતા મંગેશકરનું 'ઈન્તેઝાર ઓર અભી, ઓર અભી...'જે ત્રણ-ચાર રાગોમાં બન્યું છે. દુ:ખદ વાત એ છે કે, આવું સુંદર ગીત ફિલ્મમાં નિમ્મી ઉપર મુજરા ડાન્સ તરીકે ફિલ્માયું છે. બીજું વધારે ઉપડયું, અનિલ દા ના પત્ની મીના કપૂરે ગાયેલું અને સ્ક્રીન પર મીના કુમારીએ ગાયેલું 'કચ્ચી હૈ ઉમરીયા...'કંઈક રાહતભર્યું છે. બાકી અનિલ બિશ્વાસની ઢળતી કારકિર્દીનો આસાર આ ફિલ્મથી આવી ગયો હતો. બહુ સામાન્ય કક્ષાના ગીતો બનાવ્યા, એનો મતલબ એ થયો કે, કાકા પાસે એમનો અસલી માલ ખૂટી ગયો હતો. તો પછી અનિલ બિશ્વાસ ચાલ્યા કેમ નહિ ? કેમ એમનું નામ એ વખતના સફળ સંગીતકારોમાં હજી ય નથી મૂકાતું ? મને બે-ત્રણ કારણો આવડે છે. એક તો, અનિલ બિશ્વાસની ફિલ્મોની સંખ્યા નાની સૂની તો નહોતી, છતાં આઉટરાઇટ તો જવા દો... એમના સંગીતને કારણે જ ધૂમધામ સફળ થયેલી ફિલ્મોનું લિસ્ટ મારીમચડીને બનાવવું પડે ને એમાં ય વાતમાં વજન તો લતા મંગેશકરના પ્રવેશ પછી જ પડે. મતલબ, સ્ટ્રાઈક-રેટ નબળો. એક ફિલ્મના ૮-૧૦ ગીતોમાંથી કેટલા લોકજીભે ખૂબ ચઢ્યા અને એ પછી એવી કેટલી ફિલ્મો આવી... એને સ્ટ્રાઈક-રેટ કહેવાય. ત્રીજું કારણ એ પણ ખરૂં કે, એમના ગીતોની રચના સામાન્ય ગાયિકાઓ માટે આ ભાવમાં પરવડે એવી નહોતી. લતાએ એમના કમ્પોઝીશનમાં ગાયેલું ગીત આપણી વાઇફ ગાવા જાય તો કાં તો વચમાં આપણે હસી પડીએ ને કાં તો અંદરના રૂમમાં લઈ જઈને, ખાનદાન કી ઇજ્જત બચાવી લેવા આપણે જ એને સમજાવવી પડે. નૌશાદ કે શંકર-જયકિશનની તરજો લોકભોગ્ય અને ગાવામાં સરળ પડે.

અનિલ દા જેવો બીજો દાખલો સંગીતકાર જયદેવનો. એમના સંગીતલાલિત્ય વિશે કોઈ શંકા નહિ, પણ ખુદ લતા-આશાએ કબુલ કર્યું છે કે, જયદેવની ધૂન પર ગાવું અમને પણ કઠીન પડતું.

ફિલ્મ 'ચાર દિલ ચાર રાહેં'માં એ સમયની મશહૂર ત્રિપુટી મુખ્ય ભૂમિકાઓમાં હતી. રાજ-મીના તો સમજ્યા, પણ અજીત અને નિમ્મી બન્ને આમ તો સેકન્ડ-કલાસ સિટિઝન્સ કહેવાય. એમનું કોઈ માર્કેટ નહિ. એમાં ય, શમ્મી કપૂર તો અડધી ફિલ્મ પછી આવે છે અને ફિલ્મનો અસલી હીરો ય એ જ છે. રાજ કપૂર અને મીના કુમારી કે પેલા બન્ને ફિલ્મની શરૂઆતમાં નામ પૂરતા આવે છે, બાકી ફિલ્મ શમ્મીએ ઉપાડી છે. શમ્મી બહુ અન્ડરરેટેડ હીરો હતો. માત્ર 'હીરો'તરીકે જ નહિ, 'ઍક્ટર'તરીકે ય એની પૉટૅન્શિયાલિટી રાજ-દિલીપ કે દેવ કરતા સહેજ બી ઉતરતી નહિ, પણ પહેલેથી જ એને ઉછલમ-કૂદમનો હીરો બનાવી દેવાયો, એટલે એક છાપ જ ખોટી પડી ગઈ કે શમ્મી એટલે 'તારીફ કરૂં ક્યા ઉસકી...'ના ઠેકડાવાળો !

અજીત પઠાણ હતો-હૈદરાબાદ (ભારત)નો. મૂળ નામ હમીદઅલી ખાન. આંધ્રપ્રદેશના વરંગલ જીલ્લામાં ગોલકુન્ડામાં એ જન્મ્યો હતો. હિંદી ફિલ્મોમાં 'નાસ્તિક', 'બડા ભાઈ', 'ઢોલક'અને 'બારાદરી'જેવી એક પછી એક ફાલતુ ફિલ્મોમાં કામ કરવા બદલ હીરો તરીકે જલ્દી ફેંકાઈ ગયો. મૂકેશનું પેલું ગીત, 'મુફ્ત હુએ બદનામ, કિસી કે હાય દિલ કો ચુરા કે...', પરદા પર એણે ગાયું હતું, ફિલ્મ 'બારાત'માં પણ સાઇડ-હીરોમાં ઠીક ઠીક ચાળ્યો. 'મુઘલ-એ-આઝમ'અને 'નયા દૌર'માં એ વધુ જાણિતો થયો. જોવાની ખૂબી એ છે કે, શરૂઆતના દોઢ-બે દસકાઓમાં હીરો કે સાઈડ હીરો તરીકે બધું મળીને ૫૭-ફિલ્મો તો માંડ કરી, એ પછી વૈજ્યંતિમાલા અને રાજેન્દ્ર કુમાર સાથે સત્તાવાર વિલન તરીકે ફિલ્મ 'સૂરજ'માં પહેલી વાર આવતા વ્હેંત છવાઈ ગયો. પછી તો એ જીવ્યો ત્યાં સુધી ફિલ્મ 'ઝંજીર'ના તેજાના અપ્રતિમ રોલને કારણે બધું મળીને અઢી સો ફિલ્મો કરી દીધી. એની સફળતા એ વાત સુધી જાય છે કે, એણે ભજવેલા 'લૉયન'નું પાત્ર અનેક જૉક્સમાં વપરાતું થઈ ગયું.

કમનસીબે, આ ફિલ્મ 'ચાર દિલ ચાર રાહેં'માં દિલાવરખાન પઠાણનો એનો રોલ (અને ઍક્ટિંગ)ને કારણે આ ફિલ્મ હતી, એના કરતા ય વધુ ફાલતુ બની. એક અભિનેતા તરીકે અજીત મોટું મીંડુ હતો.

(સીડી સૌજન્ય : શ્રી. ભરત દવે-સુરત)

* ક્રોધ ભગવાન શંકરનો, તોફાન શ્રીકૃષ્ણનું, શાંત પ્રકૃતિ ભગવાન શ્રીરામની, તો હાસ્ય ક્યા ભગવાનનું ?

- ભગવાન મહાવીર સ્વામીનું... જેમાં વેદના પણ સંમિલીત છે.

(રોહિત આઇ.દવે. હાલોલ)

* દીકરી પારકી થાપણ, તો દીકરો ?

- દીકરો સર્વોત્તમ છે.. ગામની કોકની સૌથી વધુ સંસ્કારી દીકરીને પરણીને આપણા ઘેર લાવ્યો છે.

(રણજીતસિંહ ગોહિલ, રાજકોટ)

* 'બુધવારની બપોરે'ટેસ્ટ મૅચ, 'ફિલ્મ ઇન્ડિયા'વન-ડે મૅચ જેવી અને 'ઍનકાઉન્ટર'ટી-૨૦, તો તમે ?

- મૂક પ્રેક્ષક.

(કરૂણા ઓ. પટેલ, સુરત)

* કીડીઓમાં કીડી જ કેમ ? એકે ય કીડો ન હોય ?

- કીડાઓને ચટકા ભરવાની હૉબી નહિ ને !

(જીનેશ એન.મહેતા, જામનગર)

* હાસ્યકલાકાર તરીકે સ્ત્રીઓ કરતા પુરૂષો જ વધારે કેમ ?

- પુરૂષો પોતાની મજાક ઉડાવી શકે છે.

(એન.એમ.ઠક્કર, જામનગર)

* નાઇટ વૉચમૅનો દિવસે શું કરતા હોય છે ?

- નાઇટ- વૂમનો સાથે લહેર કરતા હોય !

(મોહન બદીયાણી, જાનગર)

* રસ્તામાં પાડા પર બેઠેલા યમરાજા મળીને તમારૂં જ સરનામું તમને પૂછે, તો શું કરો ?

- ''શું ભાવે આલ્યો આ પાડો ?''એવી ઓફર મૂકી જોઉં. માને તો ઠીક છે, નહિ તો પાડાને પૂછું, ''શું ભાવે આવ્યો આ ડોહો...?''

(મણીબેન પટેલ, ઊંટડી-વલસાડ)

* પુરૂષોને પારકી ચીજો જ સુંદર કેમ લાગે છે ?

- હું તો હજી સુધી ફૂલટાઇમ પુરૂષ છું.. ?

(ડૉ.વી.પી.કાચા, અમદાવાદ)

* ભ્રષ્ટાચાર કે મોંઘવારી નહિ ઘટવાનું કારણ શું ?

- આ બન્ને કોઇને નડતા હોય એવું તમે ક્યાંય ભાળ્યું ?

(સુફીયાબેન મીર, છાપી- બનાસકાંઠ)

* ઍક્સીડૅન્ટ્સ શું 'બીએમડબલ્યૂ'ગાડીઓને જ થાય છે ? બીજી કારોને નહિ ?

- ઓ બેન.. સાયકલવાળો અથડાય એમાં કોને રસ પડે ?

(દેવયાની ઠક્કર, જામનગર)

* બેઇમાનો વધુ સુખી હોવાનું કારણ શું ?

- આ સવાલ પૂછવામાં તમે ફક્ત હજાર વર્ષ મોડા પડયા !

(તરલ પરિમલ મેહતા, ભાવનગર)

* મારી પત્ની બહુ વખતથી મને રસોયણ રાખી લેવાની ફર્માઇશ કરે જાય છે.. શું કરૂં ?

- આવી ખેલદિલ પત્ની તો કોઇ લાખોમાં એકને જ મળે, ભાઇ..! તાબડતોબ રાખી જ લો.. એના રસોઇયાને વાંધો ન હોય તો !

(ભરત શાહ, અમદાવાદ)

* મારા પતિદેવ ઘરના બજેટમાં કોઇ વધારો કરી આપતા નથી, તો શું કરવું ?

- તમે જૂનાગઢની સિંહણ છો... એમના ખભે આઆઆ..વડું મોટું બચકું તોડી લો..!

(અમિતા ઉલ્લાસ વોરા, જૂનાગઢ)

* આખરે ડૉ.મનમોહને મૌન તોડયું... હવે શું થશે ?

- એ મૌન તોડવામાં એમણે જે બે-ત્રણ ઉધરસો ખાધી. એમાં ય સ્પૅલિંગની ભૂલો હતી.

(સૈયદ અકબરઅલી, ઇલોલ- હિમતનગર)

* માનવી પોતાના સ્વાર્થને ખાતર બીજાને દુઃખી કેમ કરે છે ?

- ઉકાળેલા દૂધમાં ગંઠોડા અને એક ચમચી દિવેલ નાંખીને પી જાઓ..બધું ઠીક થઇ જશે !

(વિમલ સવજીયાણી, જામજોધપુર)

* સફળ પુરૂષ પાછળ એક સ્ત્રીનો હાથ હોય છે. આપની પાછળ એવો કોનો હાથ છે ?

- હાથ જ નહિ, પગ પણ છે !

(બકુલ મોલાડીયા, જતના- ખેરવા)

* ઘણા નામો સ્ત્રીલિંગ છે કે પુલ્લિંગ તેની જોયા વગર ખબર ન પડે.. જેમ કે, મધુ, ભાનુ, મણી..! ગેરમસજ અટકાવવાનો કોઇ ઉપાય ?

- એમને એક વાર અડી જોવું.

(ટી.એસ.પરમાર, આણી- આણંદ)

* ચૂંટણીઓ વખતે જાહેરસભામાં અભિનેતાઓને બોલાવવાનું કારણ શું ?

- નેતાઓની બાઓએ ખાસ કીધેલું હોય છે માટે !

(મહેન્દ્ર જે.ગાંધી, સુરેન્દ્રનગર)

* કોંગ્રેસ સર્કસના જોકર દિગ્વિજયસિંઘ હમણાં કેમ દેખાતા નથી ?

- એ લોકો કોંગ્રેસને જીતાડવા માંગે છે.

(એચ.જે. રાવલ, જામજોધપુર)

* લગ્નના રીસેપ્શન વખતે સ્ટેજ પર ત્રણ કલાક બનાવટી સ્માઇલ સાથે ફોટા પડાવવાનો આપનો અનુભવ કેવો છે ?

- હા, એક હજાર ફોટાઓમાંથી એકાદમાં મારો હસતો ફોટો આવ્યો તો ખરો!

(રીશીત/તેજલ/તેજસ, મહેસાણા)

* એક તરફ સ્ત્રીને જગતજનની કહે છે ને બીજી બાજુ સ્ત્રીની બુધ્ધિ પગની પાનીએ કહે છે. આપનો અભિપ્રાય સ્પષ્ટ કરશો.

- મારી પત્ની સિવાયની તમામ સ્ત્રીઓ માતા સમાન છે. હવે તમે કહો. મારી બુધ્ધિ પગની પાનીએ લાગી ?

(મીતા વી.દવે, કોલવડા- ગાંધીનગર)

* રાહુલબાબાની ભાવિ વડાપ્રધાન તરીકે તાજપોશી થશે ?

- થાય એ વધારે સારૂં છે. કોંગ્રેસ તો આમે ય હારવાની છે !

(અભિષેક ત્રિવેદી, ભાવનગર)

* 'ઍન્કાઉન્ટર'કૉલમના ગોરધનો માટે આપ એક નવી પાર્ટી શરૂ ન કરી શકો? જીપીપી... એટલે કે, 'ગોરધન પરિવર્તન પાર્ટી'?

- સામે એમની વાઇફો ય જીપીપી જ શરૂ કરાવે એવીઓ છે...ગોરધન પછાડ પાર્ટી.

(ચિંતન પરમાર, અમદાવાદ)

* આપના મતે લગ્ન પહેલાની દિશા સારી કે લગ્ન પછીની દશા સારી ?

- તમે એ બન્નેની વચ્ચે ભરાયા લાગો છો..? માં અંબા તમારૂં ભલું કરે.

(અતુલ જી. મહેતા, રાજકોટ)

* શ્રી વજુભાઇ વાળા ય તમારા જેવી અઘરી સિક્સરો ફટકારે છે. સુઉં કિયો છો?

- એમની સિક્સરો છાતીની આરપાર નીકળી જાય છે. મારા વાળી હાળી છાતીમાં ભરાઇ જાય છે.

(ભૂવન રાજેશભાઇ પટેલ, ગાંધીનગર)

હું એક હાથે ગાડી ચલાવી શકું છું, પણ વાઇફ બાજુમાં બેઠી હોય ત્યારે બે હાથ અને બે પગ ભેગા કરીને પણ કાર ચલાવી શકતો નથી....

હજી મને માથાથી હૉર્ન વગાડતા આવડતું નથી ! ને છતાં ય, છેલ્લા ૩૭ વર્ષથી મારૂં ઘર ચલાવું છું.... 'હમ તો બરસોં સે અપની મૌત કા સામાન લે ચલે હૈં...ઓઓઓ!'

લક્ષ્મણ સીતા મૈયાને સમજાવે કે, હું કે મોટાભાઇ પાછા ન આવીએ ત્યાં સુધી લક્ષ્મણરેખાની બહાર પગ ન મૂકશો, પણ બહેને મૂક્યો જ, એમાં રાવણ સીતાજીને ઉઠાવી ગયો. આને પણ હું સદીઓથી સમજાવતો આવ્યો છું કે, જ્યારે પણ ગાડી લઇને જતા હોઇએ ને પોલીસ ઊભા રાખે, ત્યારે તારે ચૂપ રહેવું. જે દિવસે તેં આ 'અશોક-રેખા'ઓળંગી, એ દિવસે રાવણ નહિ, પણ પોલીસવાળો તને નહિ, પણ મને ઉઠાવી જશે ને નાંખી દેશે ગાયકવાડની હવેલીમાં.... (અહીંના એક પોલીસ-સ્ટેશનનું નામ છે.)

મારો રાવણ દંડનો ચોપડો લઇને મારી સામે ઊભો હતો. અમારા સીતા મૈયાને એટલી ધરપત કે, આ વખતે રાવણ એને ઉપાડી જશે તો ભેળા રામને ય લઇ જશે, એટલે એમના મુખ પર બફાટ સિવાયનો કોઇ ભાવ નહતો.

''સાહેબ, તમારૂં લાયસન્સ બતાવશો?''રાવણે અતિ નમ્રતાથી મને કીધું.

રામાયણ પત્યા પછી રાવણ શહેર પોલીસ ખાતાની ટ્રાફિક શાખામાં જોડાઇ ગયો હતો ને સાલો અમને જ ભટકાયો હતો. હું ને રાવણ બન્ને જન્મે બ્રાહ્મણો, એટલે આપણને ખૌફ વધારે લાગે કે, બ્રાહ્મણ તો કદી બીજા બ્રાહ્મણના કામમાં આવે નહિ.... ઉપરથી હલવાડી દેશે! ભગવાનશ્રી રામ ક્ષત્રીય હતા ને એટલે જ હું અને અજીતસિંહ ભેગા થઇએ છીએ ત્યારે અયોધ્યાના નગરજનો માની જાય છે કે, 'રામ અને રાવણ ભેગા થયા છે.'

શહેરનો કોઇ પોલીસવાળો ફાંદ વગરનો નથી. આની ફાંદ પહેલા શરૂ થતી હતી ને શરીર પછી. આપણી પાસે કોઇ ઠોસ પુરાવો તો નથી, પણ માની ચોક્કસ શકાય કે, જન્મ સમયે બીજા બધાનું માથું પહેલા બહાર નીકળે છે ને પછી આખું બૉડી. આ રાવણની પહેલા ટમી બહાર નીકળી હશે....હઓ! ટમી પછીનું શરીર જોવા માટે આ પોલીસવાળો મોટો અરીસો વાપરતો હશે, બોલો!

'અસોક.... આના હાથમાં રૂપીયો-બે રૂપીયા પકડાવી દિયો ને અટલે ઈ વયો જાય!'એવું એની સમજ મુજબ એ બહુ ધીમેથી બોલી, પણ પોતાની સાઇઝ જેટલો જ ધ્વનિ કાઢી શકવાનું એને વરદાન હોવાથી એ આ બોલી, ત્યારે બાજુની ફૂટપાથ પર જતા વટેમાર્ગુઓ પણ સાંભળી શક્યા. ગભરાઇ તો હું ગયો કે, આપણે આવું મોટેથી બાફી માર્યું છે એમાં પેલો બગડશે મારા ઉપર. પત્નીની વાત હજી અધૂરી હતી, જે એણે પૂરી કરીઃ

''જોવો શાહેબ... અમે રોંગ શાઇડમાં ઘુઇસાં, ઇ વાત શાચી, પણ અટાણે મોડી રાતે ૩૧ ડીશેમ્બરની પાર્ટીમાંથી આઇવા છીં... એટલે... યુ શી, એમણે તો ફક્ત બે જ ઘુંટડા માઇરા છે.... ઇ કોઇ 'દિ રૅગ્યુલર નથ્થી લેતા...!''

''આ તું શું બાફે છે...?''મેં ખરેખર પેલાને ન સંભળાય એવા છપછપ અવાજે ગુસ્સે થઇને વાઇફને કીધું. હું કાંઇ આગળ માટે પણ એને ચૂપ રહેવા કહું, ત્યાં એણે નવી ઑફર મૂકી.

''હું જ એમને કે 'દિ ની કીધે રાખું છું કે, તમારૂં ડ્રાયવિંગ લાઇશન્શ તઇણ વરહથી પૂરૂં થઇ ગીયું છે, ઈ રીન્યુ કરાવી લિયો.... પણ મારૂં કોઇ માને તો ને---?''

''તું આમ કેમ ફાટી છો?... છાની મર ને..?''મારા અવાજમાં આ વખતે ગુસ્સા કરતા યાચના વધારે હતી. મેં રાવણ સામે જોઇને કીધું.

''જુઓ સાહેબ, કબુલ કે, હું રૉંગ-સાઇડમાં ઘુસ્યો હતો, પણ આપણો ઈરાદો એવો નહિ...! ભૂલમાં જ---''

''હવે ભૂલું દેખાણી....? હું કે 'દિ ની વાંહે પઇડી છું કે, પીવાની હું ના નથી પાડતી.... પીઓ ઘરે જેટલું પીવું હોય એટલું.... પણ આમ ગાડીમાં બોટલું લઇને નો ફરાય...! કોક 'દિ એવા લાગી જાસો કે----''

આટલું ઓછું હોય, એમ અત્યારે અમારી ગાડીમાં પણ બૉટલો પડી છે, એ આ બહેને સામેથી કહી દીધું. તો ય, મેં એનું કાંડુ જોરથી દબાવ્યું, ચૂપ રહેવાના સંકેત સાથે, પણ આ બાજુ, રામ લક્ષ્મણના ખભે હાથ મૂકતા હોય એમ જમાદારે મારા ખભે હાથ મૂકતા કહ્યું, ''સાહેબ, જરા ગાડીમાંથી બહાર આવશો?''

''સર-જી... કબુલ કે મેં ગૂન્હો કર્યો છે... તમતમારે જે રસીદ બનાવવાની હોય, એ બનાવી લો. હું દંડ ભરવા તૈયાર છું.''

''એ તો તમો ભરશો જ... પણ પેલી બૉટલો તમે જાતે આપી દો છો કે હું ગાડી ચૅક કરી લઉં...?''

''સર.... અરવિંદ કેજરીવાલ અમારા સગામાં થાય.... એ જો ગણત્રીમાં લેતા હો તો----''મેં એક પાસો ફેકી જોયો.

''આસારામ બાપુ અમારા સગામાં થાય, બોલો હવે?''એવું પેલાએ રૂક્ષતાથી કહ્યું.

''શર.... તમે એમની વાતુમાં નો પડતા... ઇ મને રશ્તામાં જ કે'તા'તા કે... આવું કાંય થાય તો કોક મોટા માણશનું નામ દઇ દેવાનું....''

''આ તમારા વાઇફ છે...?''

''ઓહ... રહેવા દો ને, સાહેબ.... આખું કૂરિયર જ ખોટું છોડાવાઇ ગયું છે.... આપ મારી વાત સાંભળો ને!''

''આ તમારા વાઇફ છે?''

''સો એ સો ટકા વાઇફ છે, સર...! તમને જો કે એ અમારી બાજુવાળી જેવી લાગતી હશે, પણ સર... હું ''એ''ટાઇપનો નથી.''

''દેખાવમાં તો મને ઊલટું લાગે છે.... શેઠાણી જેવા તો એ લાગે છે....! બોલો સાહેબ, આ કોના વાઇફ છે?''

હું તો કેમ જાણે એ જ પોલીસવાળાની વાઇફ ઉઠાવી લાવ્યો હોઉં ને હવે પાછી આપવા આવ્યો હોઉં, એવા ગભરાટથી એણે મારી પત્ની સામે જોયું. પણ આપણને એમ કે, કોણ બીજાની બબાલમાં પડે, એટલે મેં વિશેષ નમ્રતાથી કહ્યું.

''સર-જી, આપ પણ શું લાંબુ ખેંચી રહ્યા છો...''વચમાં મેં આંખ મારી અને કહ્યું, ''જે સમજવાનું હોય એ સમજી લો ને?''

તો એણે પોતાનો હાથ છોડાવીને - થોડા અકળાઇને કહ્યું, ''સાહેબ, હું 'એવો'નથી.... અને સમજી લો મિસ્ટર, હવે તો સુપ્રીમ કૉર્ટે પણ પ્રતિબંધ મૂકી દીધો છે... હવે ચૂપ રહો ને મને તમારી પીવાની પરમિટ બતાવો.''

''સર, 'પરમિટ લઇને કે લીધા વગર, ક્યાં ચાલે છે કોઇને પીધા વગર...?''

''શાહેબ, એમની વાતુંમાં નો પડતા.... ચઢી હોય તંઇ ઈ સાયરીયું પર ચઢી જાય છે...!''

''સાહેબ, તમને વધારે ચઢી ગઇ લાગે છે... તમારૂં ડ્રાયવિંગ-લાયસન્સ બતાવો.''

ગભરાટમાં મારા હાથમાં જે આવ્યું, તે બતાવી દીધું, એમાં પેલો ખીજાણો, ''હું ક્યારનો તમને 'સાહેબ-સાહેબ'કહી રહ્યો છું ને તમે જેમ ફાવે તેમ નખરા કરે રાખો છો? આ ધોબીનું બિલ છે, લાયસન્સ નહિ!''

''અસોક...''મારી નજીક આવીને પત્નીએ ફરી મને હળી કરી. આમે ય, ભૂતકાળમાં એ જ્યારે જ્યારે મારી નજીક આવી છે, ત્યારે ઘટનાઓ તો મોટી જ બની છે, પણ એ તો હવે ભૂતકાળ થઇ ગયો-એમ સમજીને મેં એની ઓફર સાંભળી, ''અસોક... એને કિયો ને કે, અમે કાઠીયાવાડના ભા'મણ છીએ. બવ ગરીબ છીએ.... અને રાજપુતો તો હંમેશા ભા'મણોની રક્સા કરતા હોય...!''

''બેન...''એ સાંભળી તો ગયેલો જ. ''બેન, હું ય ભા'મણ છું... હવે મારૂં કામ કરવા દેશો કે, જીપ બોલાવીને સાહેબને અંદર કરી દઉં...?''

નસીબજોગે, પેલી ચપ્પા-ચપ્પા છાન મારવાવાળી તલાશી લેવા છતાં ગાડીમાંથી કોઇ બોટલ-ફૉટલ મળી નહિ. પત્ની તો સ્ત્રીઓને લગતું કારણ આપીને સીટ પરથી ઊભી જ ન થઇ. રોંગ-સાઈડમાં અમે આવ્યા જ નહતા. પેલાએ તો રૅગ્યુલર ચૅકિંગ માટે અમને ઊભા રાખ્યા હતા. પોરસ સિકંદરને ફરી એક વાર મુક્ત કરતો હોય, એમ પોલીસવાળાએ અમને જવા દીધા. હું સાલો ટૅન્શનમાં કે, ગાડીમાં બૉટલ તો બેશક પડી હતી. પેલાએ આકરી તલાશી પણ લીધી હતી, છતાં એને મળી કેમ નહિ?

''તમે ય સું સમજો છો, અસોક...? ઈ ગધનો ગમે એટલા ફાંફા મારે... બૉતલ કિયાંથી મલે? હું દબાવીને જ એના માથે બેશી ગઇ'તી.... દિયો તાલી...!''

''હા પણ.... આપણા બન્નેના મોબાઈલો અને અહી લૅપટૉપ પડયું હતું, એ ક્યાં ગયું?''

એ પોલીસવાળો જ નહતો.

સિક્સર

- માયાવતિએ લખનૌની પોતાની રેલીમાં પોતે દેશના મહાનુભાવોને યાદ કરીને પ્રણામ કરે છે, એ યાદીમાં મહાત્મા જ્યોતિરાવ ફૂલે, ડૉ. આંબેડકર કે કાંશીરામજીના નામો લીધા.... મહાત્મા ગાંધીનો ઉલ્લેખ માત્ર નહિ, જે વ્યક્તિએ અસ્પૃષ્યતા નિવારણ માટે જીવન ખર્ચી નાંખ્યું.

- કોઇ ભારતીયનો જીવ બળશે ખરો?

ફિલ્મ : 'એક ફૂલ, ચાર કાંટે' ('૬૦)

નિર્માતા : પર્વત ફિલ્મ્સ

નિર્દેશક : ભપ્પી સોની

સંગીત : શંકર-જયકિશન

ગીતો : શૈલેન્દ્ર-હસરત

રનિંગ ટાઈમ : ૧૭ રીલ્સ

થીયેટર : પ્રકાશ ટોકીઝ (અમદાવાદ)

કલાકારો : સુનિલ દત્ત, વહિદા રહેમાન, જ્હોની વૉકર, ધુમાલ, ડેવિડ અબ્રાહમ, રાશિદ ખાન, વીર સખૂજા, મુમતાઝ બેગમ, ટુનટુન, મોહન ચોટી, કૃષ્ણ ધવન, કન્હૈયાલાલ, ઈકબાલસિંઘ.

ગીતો

૧. સમ્હલ કે કરના, જો ભી કરના પાંવ લચક ના જાયે... - મુકેશ

૨. બનવારી રે જીને કા સહારા તેરે નામ રે, મુઝે... - લતા મંગેશકર

૩. તીરછી નજર સે યૂં ન દેખ પલટ કે... - મુહમ્મદ રફી

૪. ઓ બોમ્બે શૅલ... ઓ બેબી ઓફ બોમ્બે... - ઈકબાલ સિંઘ

૫. દિલ એ દિલ બહારોં સે મિલ, સિતારોં સે... - લતા-તલત મેહમૂદ

૬. મતવાલી નાર ઠૂમક ઠૂમક ચલી જાય, ઇન કદમોં પે... - મૂકેશ

૭. ઓ મેરી બેબી ડોલ, હાં યા ના કર... - મુહમ્મદ રફી

૮. સોચ રહી થી કહું ન કહું, પર આજ કહુંગી... - લતા મંગેશકર

૯. આંખો મેં રંગ ક્યું આયા, બોલો નશા સા... - લતા મંગેશકર-મૂકેશ

૧૯૬૦માં સફળતાપૂર્વક બનેલી આ ફિલ્મ 'એક ફૂલ ચાર કાંટે'ની બેઠી નકલ આપણા ડેવિડ ધવને સલમાન ખાન અને કરિશ્માકપૂરને લઇને 'દુલ્હન હમ લે જાયેંગે'બનાવીને પોતાનો મોક્ષ કર્યો. અહીંના ચાર કાંટાઓ જહૉની વૉકર, ડેવિડ, રાશિદખાન અને ધુમાલને બદલે આ લોકોએ અનુપમ ખેર, ઓમપુરી અને પરેશ રાવલને લીધા હતા. પેલી આજે ૫૩ વર્ષો પછી ય ગીતો સાથે સહુને યાદ છે, જ્યારે ડેવિડ ધવનવાળી ફિલ્મ કોઇને યાદ પણ રહી નથી. (ડેવિડ ધવન જૂના ફિલ્મ હીરો અનિલ ધવન ('ચેતના'વાળા)નો સગો ભાઈ થાય.)

ખાસ વાત એ હતી કે, 'એક ફૂલ ચાર કાંટે'ની સ્ટાર કાસ્ટ ઉપરાંત દિગ્દર્શક ભપ્પી સોનીની માવજત મોટું કામ કરી ગઈ, (આ ભપ્પી સોની એટલે ફિલ્મ 'જાનવર'માં રાજેન્દ્રનાથની પ્રેમિકા બને છે, તે માધવીનો પતિ) પણ સરીયામ તમામ ગીતો સુપરહિટ આપવા માટે મશહૂર શંકર-જયકિશન અહીં ૨૦ ટકા જ સફળ થયા હોવા છતાં બે ગીતો એવા બનાવતા ગયા કે, ફિલ્મ આજે પણ શંકર-જયકિશનના નામથી ઓળખાય છે. કેટલાક નિરાશોએ આ ફિલ્મને શંકર-જયકિશનના પતનની શરૂઆત ગણાવી હતી, એ ગલત છે. કબુલ કે, આ ફિલ્મમાં બે જ ગીતો એમના નામને લાયક હતા, 'બનવારી રે'અને 'મતવાલી નાર'. મૂકેશ બહુ ગમતો હોય એવાને જ લતા સાથેનું 'આંખો મેં રંગ ક્યુ. આયા...'યાદ હોય, પણ આ બન્ને ગ્રેટ મ્યુઝિક-ડાયરેકટરોની '૬૦ પછીની ફિલ્મોગ્રાફી તપાસો તો ચોંકી જવાય એવું છે કે, '૭૦ના અંત સુધી આ લોકોએ સાતત્ય જાળવી રાખ્યું હતું.

મૂકેશનું 'મતવાલી નાર ઠૂમક ઠૂમક ચલી જાય...'બે-ત્રણ વાતે ધ્યાન ખેંચે છે. એક તો મૂકેશના બહુ ઓછા ગીતો આલાપ સાથે શરૂ થાય છે, એમાંનું એક આ. બીજું એક યાદ આવે છે, ઉષા ખન્નાના સંગીતમાં, 'ચાંદ કો ક્યા માલુમ, ચાહતા હૈ ઉસે કોઈ ચકોર...'આવા આલાપથી શરૂ થતા ત્રીજા, આઠમાં કે ૫૦-મા ગીત માટે વાચકો જાતે મેહનત કરી લે એવા છે, પણ આ ગીત રાગ મારૂ બિહાગ પર આધારિત છે, એમાં આ રાગની વિશિષ્ટતા માટે વડોદરાના હિંદી ફિલ્મી ગીતોના શાસ્ત્રીય રાગો અંગેના એનસાયક્લોપીડિયા ગણાતા શ્રી રશ્મિકાંત બી. શેઠના દાવા અનુસાર મારૂ બિહાગ દુઃખ ભૂલાવવાનો રાગ છે. એમાં એ અસર છે, જે સાંભળીને દર્દ ઓછું લાગે. યાદ હોય તો 'ચમન કે ફૂલ ભી તુઝકો ગુલાબ કહેતે હૈ'કે, મુકેશનું જ પેલી કઇ ફિલ્મ...? હા, 'હમ મતવાલે નૌજવાન'નું 'બનકે ચકોરી ગોરી ઝુમઝુમ નાચોરી,'ફિલ્મ 'સેહરા'નું 'તુમ તો પ્યાર હો સજના, મુઝે તુમસે પ્યારા ઓર ન કોઈ...'મારૂ બિહાગની રચના છે. આ 'મતવાલી નાર...'ગીતના ફિલ્માંકનમાં વહિદાનો ઉત્કૃષ્ટ ડાન્સ મદ્રાસના નૃત્યગુરૂ કૃષ્ણ કુટ્ટી કરાવ્યો છે.

ગુજરાતના બહુ ઊંચા સંગીતજ્ઞોમાં જેમનું નામ છે, છતાં બને ત્યાં સુધી અજ્ઞાત રહેતા શ્રી મનિષ કાપડીયાના જણાવ્યા મુજબ, લતા મંગેશકરનું 'બનવારી રે જીને કા સહારા તેરે નામ રે...'રાગ પિલુની રચના છે. નૌશાદના આ પ્રિય રાગમાં 'ચંદન કા પલના, રેશમ કી ડોરી, ઝૂલા ઝુલાયે નીંદિયા કો તોરી...', 'મોરે સૈયાજી ઉતરેંગે પાર હો નદીયા ધીરે બહો...'કે રાજેશ રોશનનું 'કા કરૂં સજની આયે ન બાલમ...'પણ પિલુની મહેરબાનીઓ છે. આમ નૌશાદના નામ પર ચઢેલા ફિલ્મ 'ગંગા જમના'ના લતાના બે ગીતો 'દો હંસો કા જોડા બિછડ ગયો રે...'અને 'ઢુંઢો ઢુંઢો રે સાજના ઢુંઢો, કાન કા બાલા...'વાસ્તવમાં નૌશાદે નહિ, એમના આસિસ્ટન્ટ મુહમ્મદ શફીએ બનાવ્યા છે. ફિલ્મ 'આદમી'નું 'કારી બદરીયા, મારે લહેરીયા'પણ શફીની જ ધૂન.'મુગલ-એ-આઝમ'જેવી નૌશાદની અનેક ફિલ્મોનું બેકગ્રાઉન્ડ મ્યુઝિક શફીએ આપ્યું હતું. ફિલ્મ 'સોહની મહિવાલ'ના તો તમામ ગીતો નૌશાદે નહિ, મુહમ્મદ શફીએ બનાવ્યા હતા. બિમારીને કારણે નૌશાદ કામ કરી શકે એમ નહોતા. મશહૂર સિતારવાદક ઉસ્તાદ વિલાયતખાનના એ સગા ભાઈ થાય. આ શફી ગુમનામીમાં ગુજરી ગયા.

આ કોલમ નિયમિત વાચનારાઓ અગાઉ પણ જાણી ચૂક્યા છે કે, જયકિશન સાથે લતા મંગેશકરના સૂરો ઘણા માધુર્યથી મળ્યા હતા. બન્ને વચ્ચે કાયમની નોંકઝોંક એ વાતે કે, જય લતા માટે હાઈપિચની (તારસપ્તકની) ધૂનો બનાવતો, એમાં લતા મીઠાશથી ખીજાતી પણ ખરી. આ ફિલ્મમાં એનું 'સોચ રહી થી કહું ન કહું...'આવા જ ઊંચા સૂરનું ગીત છે.

ઓકે. ફિલ્મની વાર્તા ય રસ પડે એવી હતી. કોઈ ગ્રેટ વાર્તાઓ તો અમથી ય આપણે ત્યાં કયાં બની છે, પણ જે કાંઈ માલ પડયો હતો એમાંથી 'એક ફૂલ ચાર કાંટે'માણવી ગમે એવી હતી.

માં-બાપ ગુમાવી ચૂકેલી યુવાન વહિદા રહેમાનને તેના ચાર કાકાઓ ઉછેરે છે અને એની માવજતમાં કોઈ કમી રહી ન જાય, માટે ચારે લગ્ન પણ નથી કરતા. વહિદા સુનિલ દત્તના પ્રેમમાં પડે છે, પણ ચારે ય કાકાઓની આકરી પરીક્ષામાંએ નાપાસ થાય છે. ધુમાલ ધાર્મિક સંત જેવો કાકો છે, જે વહિદાને આધ્યાત્મિક જ્ઞાન આપતો રહે છે. મતલબ, એને પરણનારને રામાયણ-મહાભારત આવડવા જોઇએ. ડેવિડ પોતાને મહાન અભિનેતા માને છે ને જમાઈબાબુ પણ નાટય-કલાકાર જ જોઇએ. જ્હૉની વોકર આમ કૂંવારો છે પણ ક્લબમાં નાચગાના ઉપરાંત છોકરીઓનો શોખિન છે, એટલે રોક-એન-રોલ આવડે એવો જ જમાઈ જોઇએ, જ્યારે રાશિદખાન યોગાચાર્ય છે. જમાઈને યોગાસનો બધા આવડવા જોઇએ. પાછું, એના પોતાના બૉડીના કોઈ ઠેકાણા નહિ. માંડમાંડ પોતાના વકીલ સુપુત્રને વહિદા સાથે પરણાવવા તૈયાર થઈ ગયેલા ફાધર (બીર સખૂજા) અને પહેલેથી તૈયાર મધર (મુમતાઝ બેગમ) પણ ચોંકી જાય છે, પોતાના દીકરાને જમાઈ બનાવવા માટે આવી જરૂરિયાતોથી. પણ આ બાજુ સુનિલ દત્ત આ ચારે ય કલાઓ વારાફરતી શીખી લઇને ચારે ય કાકા-સસરાઓને ખુશ કરી વહિદાને પરણે છે.

એક પણ વિલન વગરની ફિલ્મો એ જમાનામાં ય બહુ કમ બનતી. આવી ફિલ્મો જોવાની મોકળાશ બહુ રહે. આ ફિલ્મમાં ય કોઈ વિલન નથી અને ૨૧ વર્ષની વહિદા પૂરબહાર યુવાન અને સુંદર લાગે છે. સુનિલ દત્ત આ ફિલ્મ વખતે ૩૧ વર્ષનો હતો. બન્નેએ સાથે બહુ ઓછી પણ મહત્ત્વપૂર્ણ ફિલ્મોમાં કામ કર્યું છે. 'રેશ્મા ઔર શેરા', 'મેરી ભાભી', 'મુઝે જીને દો.'અને બહુ ઓછાએ જોયેલી 'જીંદગી જીંદગી'મારી પસંદગીની સર્વોત્તમ ૨૫ ફિલ્મોમાં આવે છે. બર્મન દાદાએ આ ફિલ્મના બનાવેલા ગીતો સાલા લોકોમાં ઉપડયા નહિ, નહિ તો ક્યું ગીત ક્ષણભર પણ વિસરાય એવું હતું ? સ્વયં મન્ના ડે દાદાએ મને ઓન રેકોર્ડ કહ્યું હતું, એમની પસંદગીના સર્વોત્તમ ૧૦ ગીતોમાં આ ફિલ્મનું 'મેરા સબ કુછ મેરે ગીત રે, ગીત બીના કૌન મેરા મિત રે...'બર્મનદાદાના પોતાના બે ગીતો, 'જીંદગી ઓ જીંદગી, તેરે હૈ દો રૂપ'અને 'પિયા તૂને ક્યા કિયા...'કિશોરનું 'તુને હમેં ક્યા દિયા રી જીંદગી'ઘણું ભાવુક ગીત હતું.સુનિલ અને વહિદાની ફિલ્મ 'મુઝે જીને દો'નો સમયગાળો ગુરૂદત્ત અને વહિદા વચ્ચેના ડીઝાસ્ટર પછીનો હતો. શરાબ પીને એક વાર ગુરૂદત્ત વહિદાને મનાવવા આ ફિલ્મના સેટ પર આવી ચઢ્યો હતો અને રાડો મચાવ્યો. સુનિલે એક સીનિયર આર્ટિસ્ટને અપાય એટલું સૌજન્ય જાળવી જોયું પણ ગુરૂ ન માન્યો, એટલે બધાની વચ્ચે સુનિલે ગુરૂદત્તને લાફો મારીને સેટની બહાર કાઢી મૂક્યો હતો. યસ. વહિદા પાછળ સર્વસ્વ હોમી ચૂકેલા ગુરૂદત્તને વહિદાએ પૂરો નવડાવીને નિચોવી નાંખ્યો હતો. વહિદા જેના પ્રેમમાં પડતી, એની સામે એક જ શરત હોય, 'તું ઇસ્લામ અંગીકાર કરી લે, તો જ પરણું'ગુરૂદત્ત પછી વિજય આનંદે પણ આ માંગણી ન સ્વીકારી, એટલે એને પડતો મૂક્યો. શશી રેખી દિલ્હીનો બિગ શોટ વેપારી હતો. એ ફિલ્મોમાં હીરો તરીકે પણ આવતો. ફિલ્મ 'સન ઓફ ઇન્ડિયા'નું લતા રફીનું 'દિલ તોડનેવાલ, તુઝે દિલ ઢુંઢ રહા હૈ'આ કમલજીત અને કુમકુમ ઉપર ફિલ્માયું હતું. શશી બદલીને ફિલ્મો માટે નવા કમલજીત રાખ્યું, પણ વહિદાએ તેને મુસ્લિમ બનાવ્યો. એ તો પરણ્યાના થોડા જ વખતમાં એને ભૂલ સમજાઈ ને પાછો હિંદુ ધર્મ સ્વીકારી લીધો, એમાં બન્ને વચ્ચે મોટી તિરાડ પડી. પછી તો શશી ગૂજરી પણ ગયો. વહિદાની એક દીકરી કાશ્વી અમેરિકાના સિયાટલ શહેરમાં રહે છે.આમ તો 'એક ફૂલ ચાર કાંટે'ફિલ્મમાં કામ કરવાનો સુનિલ-વહિદા બન્નેનો હેતુ એક જ હતો. ફિલ્મોમાં આવ્યા ત્યારના બન્ને રોતડી ફિલ્મો જ કરતા હતા... બધા હીરો-હીરોઇનોની માફક. આ ફિલ્મમાં કોમેડી હતી અને કામ પણ હળવાશથી કરવાનું હતું.

ફિલ્મોવાળાઓની અનેક વાતો સામાન્ય ચાહકની સમજની બહાર હોય છે. સુનિલ દત્તની છાપ આમ તો જેન્ટલમેનની હતી, પણ એક જમાનામાં પોતાનાભાઈ સોમ દત્તને લીના ચંદાવરકરની જેમ પહેલી વાર ચાન્સ આપીને ફિલ્મ 'મન કા મિત'બનાવ્યા પછી બે ભાઈઓ વચ્ચે જે કાંઈ થયુંહોય... આજ દિન સુધી આ સોમ દત્તનો કોઈ પત્તો નથી. નરગીસના મૃત્યુ કે સંજયદત્તના જેલ-પ્રકરણ જેવી ઘટનાઓમાં સોમ દત્ત ક્યાંય દેખાયો નથી. આવું જ, અમિતાભના ભાઈ અજીતાભનું પણ છે.

'૬૦ની સાલમાં સુનિલ દત્તની ચાર ફિલ્મો આવી હતી, 'ઉસને કહા થા' (નંદા), એક ફૂલ ચાર કાંટે (વહિદા) અને દુનિયા ઝુકતી હૈ (શ્યામા), જ્યારે વહિદા રહેમાનની આ ઉપરાંત 'ચૌદહવી કા ચાંદ' (ગુરૂદત્ત) આવી હતી. વહિદા તો હજી ફિલ્મોમાં આવતી રહે છે. શું લેવાનું હજી બાકી રહી જતું હશે કે, ચેહરો કરમાઈ ગયો હોવા છતાં ફિલ્મોનો મોહ છુટતો નથી. એના જ સમયની નંદા, સિન્હા કે સાધનાની જેમ ગ્રેસફૂલી નિવૃત્તિ કેમ લઇ લેતી નહિ હોય ?

* તમે બધાના ઍનકાઉન્ટરો કરો છો, પણ તમારું ઍનકાઉન્ટર એક કૂતરૂં કરી ગયું...? (કૂતરાવાળા લેખમાં ખૂબ હસ્યા.)

- ના. માણસ ધારે છે કંઈક... પણ કૂતરા કરે એમ જ થાય છે. નાલાયક કૂતરૂં વાઈફને કઈડયા વગર જતું રહ્યું...! આજકાલ તો કૂતરાઓ ઉપરે ય કાંઈ ભરોસા થાય છે, ભાઈ?

(પરેશ પટેલ, ગાંધીનગર)

* ચૂંટણી પ્રચારમાં નેતાઓ એકબીજાને ખુલ્લા કેમ પાડે છે?

- બેવકૂફો છે. એક નાગાને એક ઇંચ પણ વધારે નાગો કરી શકાતો નથી.

(મહેન્દ્ર જે. ગાંધી, સુરેન્દ્રનગર)

* તમને 'તારક મેહતા કા ઊલટા ચશ્મા'માં અભિનય માટે બોલાવે તો જશો ખરા?

- શું કામ આટલી સુંદર સીરિયલને ગ્રહણ લગાડો છો?

(વત્સલ કલ્પેશભાઈ, સુરત)

* કૌભાંડીઓ પકડાય, એ સાથે જ એમને છાતીમાં દુઃખાવો કેમ ઉપડે છે?

- મને એ બન્નેમાંથી એકે ય નો અનુભવ નથી.

(જયેશ અંતાણી, ભાવનગર)

* રેલ્વે સ્ટેશન માટે પ્લૅટફોર્મ પાસ લેવો પડે... બસ સ્ટેશન માટે કેમ નહિ?

- અચ્છા અચ્છા... મતલબ કે, રેલ્વે સ્ટેશનમાં પ્લૅટફોર્મ પાસ લઈને જવાનું હોય છે, એમ?

(મુગ્ધા ઉલ્લાસ વોરા, જૂનાગઢ)

* એસ.ટી. બસોમાં અગાઉ તો સ્વાતંત્ર્ય-સેનાનીઓ માટે અનામત બેઠકો રખાતી... હવે કેમ નહિ?

- મોટા ભાગનાઓ પતી ગયા છે... જે બાકી છે, એમના ઘરમાં એમની બેઠક અનામત રહે, એ ઈશ્વરની કૃપા.

(સલમા મણિયાર, વિરમગામ)

* આજના બાળકોના મગજ તેજ કેમ હોય છે?

- ફાધર ઠંડા હોય ત્યાં આવું રહેવાનું!

(ડી.કે. માંડવીયા, પોરબંદર)

* દેશમાં આટલો ભ્રષ્ટાચાર હોવા છતાં... 'મેરા ભારત મહાન'કઈ રીતે?

- દેશ તો બેશક મહાન છે જ... મુઠ્ઠીભર બદમાશોને લઈને દેશ આખો મૂલ્યાંકિત ન થાય.

(ભાવિન પડિયા, ગોંડલ)

* ઈન્કમટેક્સના રીટર્ન્સ પણ ન ભરનારા કે 'પાનકાર્ડ'પણ ન કઢાવનારા નેતાઓને ત્યાં સરકારના કોઈ દરોડા પડતા નથી... અન્ય ધંધાર્થીઓની પાછળ ટૅક્સવાળાઓ કેમ પડી જાય છે?

- સરકારી અધિકારીઓના ઘેરે ય છોકરાછૈયા તો હોય ને?

(નેહા પી. પ્રજાપતિ, અમદાવાદ)

* આપને નથી લાગતું કે દેશમાં કરોડો રૂપિયાના વહિવટી ખર્ચા બચાવવા રાષ્ટ્રપતિની પોસ્ટ જ નાબુદ કરી દેવી જોઈએ?

- મારાથી જવાબ અપાય એમ નથી. હવે પછીના રાષ્ટ્રપતિ બનવા માટે મને આમંત્રણો મળી રહ્યા છે.

(અરવિંદ ટી. પટેલ, ભાવનગર)

* આજની યુવતી 'હાય'નો જવાબ 'બાય'માં કેમ આપે છે?

- હું તમારો ખભો પંપાળવા તૈયાર છું.

(મધુકર પી. માંકડ, જામનગર)

* આપ વાચકોના મોબાઈલ નંબરનો આગ્રહ રાખો છો, પણ જે લખે છે, તે સાચા છે, તેની ખરાઈ કરવા એમને ફોન કરી જુઓ તો?

- અમારૂં ડીપાર્ટમૅન્ટ એ કામ કરે જ છે. એક જ વખત ખોટો મોબાઈલ નંબર કે ઍડ્રેસ જણાશે તો કાયમ માટે 'ઍનકાઉન્ટર'માં સ્થાન નહિ મળે.

(લલિત ઓઝા, જૂનાગઢ)

* દેશના પ્રશ્નોના ઉકેલ માટે સાધુસંતો પાસેથી અપેક્ષા રાખી ન શકાય?

- એકેય સાધુસંતને દેશની વાત કરતા સાંભળ્યો?

(કોકિલા બી. પંડયા, ભાવનગર)

* આતંકવાદધારા હેઠળ પત્નીઓને આવરી ન લેવાય?

- અબળાઓ... આતંકવાદી...??? હે પ્રભુ, આના કરતા તો મારૂં કૂંવારાપણું પાછું આપ...!

(ડૉ. મિલિન્દ સહસ્ત્રબુધ્ધે, વડોદરા)

* રામને નામે પથ્થરો તરી ગયા... દેશના નેતાઓ કોના નામે તરી ગયા?

- રામ(દેવ), આસા(રામ) અને છેલ્લે 'હે રામ'તો કામમાં આવે જ છે!

(મૂકેશ ચંદારાણા, મીઠાપુર)

* 'ઍનકાઉન્ટર'માં સવાલો પૂછનારાઓના નામો તમને યાદ રહે છે ખરા?

- મારી યાદશક્તિમાં પડવા જેવું નથી. એક વાર પત્નીને પૂછાઈ ગયું હતું, 'બેન, તમને ક્યાંય જોયા હોય એવું લાગે છે...!'

(પન્ના સી. પરીખ, સુરત)

* લગ્નમાં સાસુ નાક ખેંચે ને સાળી બૂટ સંતાડે, છતાં ય દુલ્હો મલકાતો કેમ રહે છે?

- ના મલકાય તો પેલા લોકો માથે બૂટ પછાડે...!

(દિનકર ભટ્ટ, ગાંધીનગર)

* ન્યાયતંત્ર કમજોર માનવીને જ કેમ મારે છે?

- ના ભ'ઈ ના... મને હમણાં જ ટ્રાફિક પોલીસે રૂ. ૧૦૦/-નો દંડ ફટકાર્યો હતો!

(જગજીવન સોની, કોડાય-કચ્છ)

* કોકવાર અઘરા સવાલમાં ફસાઈ જાઓ તો લાઈફ લાઈન કઈ વાપરો છો?...પત્નીને પૂછી જુઓ છો?

- મારા માટે એ જ એક અઘરો સવાલ છે.

(હુસેન હુઝેફા મર્ચન્ટ, નાસિક)

* 'કોઈ પથ્થર સે ન મારે મેરે દીવાને કો...'અર્થાત્, લાકડી-બાકડીથી મારે તો વાંધો નહિ?

- એ મહિલાનું ખસી ગયું છે. એક તો પેલાને ગાંડો કહે છે ને બીજી બાજુ બચાવવાની અપીલ કરે છે. આપણા જેવાને ગણે ડાહ્યા ને પછી ટીચાઈ નાંખે છે...!

(અનિલ પોપટ, વડોદરા)

* આપને ક્યારેય પસ્તાવો થાય છે ખરો?

- હમણાં જ થયો... દુશ્મનને દોસ્ત ગણી લેવાનો! હું એ ધારણાથી જીવું છું કે, ઉપર જવાનો સમય નજીક આવતો જાય, એમ માથા પરથી ભાર ઓછો કરવો. ઉપર ગયા પછી નીચેવાળા કોઈને સીધા કરી શકાય એમ નથી, તો જતા પહેલા બધા સાથે પ્રેમ-આદર રાખવો... પણ દુશ્મન આખરે દુશ્મન જ રહે છે.

(કેશવ બી. કક્કડ, અમદાવાદ)

* 'કાળા માથાનો માનવી ધારે તે કરી શકે.'એટલે?

- વેસ્ટ ઈન્ડિયનોની વાત થાય છે.

(નિલેશ પ્રજાપતિ, માણસા)

* અમે દસ પોસ્ટકાર્ડસ લખીએ, એમાંથી જવાબ એકનો જ આવે છે...

- એક દિવસના દસ લખો તો એવું થાય. દસ દિવસના દસ લખો તો કદાચ દસ જવાબો મળે!

(પરાગી પટેલ, અમદાવાદ)

* છોકરી જોવા જઈએ ત્યારે ધ્યાન શું રાખવાનું?

- એ છોકરી છે કે નહિ, એ જોઈ લેવાનું.

(તાહા કુશલગઢ, દાહોદ)

જૈનોને લઘુમતિનો દરજ્જો કોંગ્રેસ સરકારે અપાવ્યો, એનાથી સૌથી મોટો આનંદ એક બ્રાહ્મણ તરીકે મને થયો છે કે, ચલો... આ સરકાર ગરીબોનું ધ્યાન રાખવા માંડી છે. મને તો આજ સુધી એમ જ હતું કે, પૈસેટકે જૈનોની પાસે બ્રાહ્મણોના કોઇ ચણા ય ના આલે. આજે ખબર પડી કે, આ એક ભ્રમ હતો. બ્રાહ્મણોની સરખામણીમાં જૈનો તો ખૂબ દુઃખી પ્રજા છે. પારસી, સિંધી, પટેલ કે વૈષ્ણવોની સરખામણીમાં જૈનો આ દેશમાં આવી કફોડી હાલતમાં જીવતા હતા કે, મુસલમાન અને હરિજનોની જેમ એમને ય લઘુમતિનો દરજ્જો મળવા લાગ્યો. કોંગ્રેસ સરકારે આ એક સ્તૃત્ય પગલું ભર્યું છે. જે લાભો મુસલમાનો અને હરિજનોને મળશે, એ હવે જૈનોને ય મળશે. ત્રણે ય આર્થિક દ્રષ્ટિએ કેવી કફોડી હાલતમાં જીવે છે ! એ તો કેટલાક જૈનોએ કીધું કે, અમારે એવા કોઇ આર્થિક લાભો માટે લઘુમતિનો બિલ્લો લટકાવવો નથી. અમને ધાર્મિક દ્રષ્ટિએ લઘુમતિને મળવા પાત્ર હક્કો મળે, માટે આ અભિયાન ચલાવતા હતા.....! જૈનોમાં હાસ્યનવૃત્તિ ઘણી તગડી !

થૅન્ક ગૉડ... આવું જે બે-ચાર જૈનોએ કીધું હોય, એટલા પૂરતો મતલબ એ થયો કે, કાલ ઉઠીને જૈન બાળકને શિક્ષણ કે નોકરીમાં લઘુમતિના લાભો જોઇતા હશે, તો એવા લાભો મળતા હશે તો ય નહિ લે. અનુસૂચિત જાતિ/ જનજાતિના ''સમૃધ્ધ''નાગરિકો ય આવો લાભ નહિ જ લેતા હોય, એમ જૈનો પણ ૫૯ ટકે ઍડમિશન અટક્યું હોય પણ હવે લઘુમતિનો દરજ્જો મળી ગયા પછી સ્વમાન ખાતર પણ પેલો લાભ નહિ લે અને ૫૯ ટકે ય વગર ઍડમિશને પાછા આવશે.

સાચું ખોટું તો ભગવાન મહાવીરજી જાણે, પણ હમણાં કોઇ જૈન શ્રેષ્ઠીએ એક, બે, ત્રણ નહિ... પૂરા રૂ.૧૦૦/- કરોડનું દાન કોઇ જૈન ધર્મસ્થાનમાં આપ્યું, જેથી ભક્તોને રહેવા-જમવાની કોઇ મુશ્કેલી ન પડે.

સો કરોડ...!! કેવી સુંદર જ્ઞાતિભક્તિ ? અમારા તો સંખ્યામાં ૧૦૦ કરોડ બ્રાહ્મણો ભેગા થઇને એક-એક રૂપિયો ઉઘરાવે, તો ય આંકડો ૧૦૦ કરોડ ઉપર ન પહોચે..એક કહેશે અમે ઔદિચ્ય, બીજો કહેશે અમે બાજ ખેડાવાળ, ત્રીજો કહેશે અમે મોઢ... ચોથો કહેશે અમે નાગર... અમે સૌથી ઊંચા બ્રાહ્મણ... લઘુમતિનો પહેલો લાભ અમને મળવો જોઇએ. અમે તો અંદરોઅંદર પતી જવા માટે ય સમર્થ છીએ.

પણ આ શ્રેષ્ઠીએ જૈનો માટે જ ૧૦૦ કરોડ ખર્ચીને જૈનોની કેવી ઉમદા સેવા કરી છે...! કેટલાક વાંકદેખાઓ કહે છે, સેવા ભલે જૈનોની જ કરવી હતી તો આટલા પૈસામાં તો એક ઇન્ડસ્ટ્રી સ્થાપી શકાય ને ભલે એમાં નોકરી જરૂરમંદ ગરીબ જૈનોને જ આપો, તો કમ-સે-કમ દેશના વિકાસમાં તો કોઇ ફાળો આપી શકાયો હોત ! પણ એ લલ્લુઓને ખબર નથી કે, ધર્મ નામની બી કોઇ ચીજ છે. પોતાનો પરિવાર, શહેર કે દેશ... સહુ પહેલા ધર્મ આવે ને તો જ દેશનો વિકાસ થાય. બીજા કયા ધર્મો દેશના વિકાસમાં એક રીંગણું ય આપે છે ?

પણ હવે સવાલ ઊભો થવાનો બાકીની લઘુમતિઓનો, પારસીઓનો ! પારસીઓના આમ તો કોઇ દુશ્મન હોય નહિ, એવી સન્માન્નીય કૌમ છે, છતાં એમના દુશ્મનોએ પણ કબુલ કરવું પડે કે, બધી જ રીતે જરૂરતમંદ કોમ પારસીઓની છે. લઘુમતિના લાભો એમને મળવા જોઇએ. સિંધીઓ તો એથી ય વધુ ખરાબ હાલતમાં છે. જૈનોની જેમ એમનામાં ય હશે કોઇ દસ-બાર ટકા અબજોપતિઓ, પણ બાકીના કૂચે મરે છે. બ્રાહ્મણોની જેમ ! વૈષ્ણવો તો બિચારી કેવી શાંત પ્રજા છે. જે કાંઇ હોય, ''અમારો શામળીયો સંભાળી લેશે.''એ લોકો ડૉ.મનમોહનને શામળીયો સમજતા હશે.

છતાં સ્વમાન અને ખુમારી ખાતર અથવા તો ભીખના ટુકડાઓ ઉપર જીવવાનું પસંદ ન હોવાથી આ લોકોએ તો કદી પોતાને લઘુમતિમાં મૂકવાનો અણસારો સુધ્ધા આપ્યો નથી. જે કાંઇ છે, તે અમારી પોતાની મેહનતનું છે !

બેવકૂફો છે..! અરે બેવકૂફો, વિચાર તો કરો... જે કાંઇ જાહેજલાલી છે, એ બધી લોકસભાની ચૂંટણીઓ સુધી જ છે. વૈષ્ણવો પોતાનો હક્ક નહિ માંગે તો અમે બ્રાહ્મણો, પારસીઓ, લોહાણાઓ, સિંધીઓ અને પટેલો તો લઘુમતિનો દરજ્જો લઇને જ રહેવાના...હે વૈષ્ણવો... તમારે એકલાએ સવર્ણ ગણાઇને ક્યા લાટા લેવાના ? પછી તો અમે બધા બીસીઓ (બૅકવર્ડ ક્લાસીયાઓ) તમારી સાથે પૈણવા-પૈણાવવાનો વ્યવહારે ય નહિ રાખીએ. જાગો વાણીયાઓ જાગો...! એક વાણીયો તો ધમાચકડી સાથે જાગીને સુખી થઇ ગયો છે. તું વૈષ્ણવ થઇને 'વણજોતું નવ સંઘરવુ..'ની લ્હાયમાં ક્યાંય ખોવાઇ જઇશ, એ ખબરે ય નહિ પડે, ભ'ઇ !

અને પોતાની કૌમને લઘુમતિમાં મૂકાવવી, એ કાંઇ ખોટું ય નથી. ક્યા રાહુલ ગાંધીને એના ખિસ્સામાંથી આપવાના છે ! જૈનો ખૂબ મોટી સંખ્યામાં છે, એમના સડેડાટ બધા વૉટ હવે કોંગ્રેસની ઝોળીમાં આવી જવાના ? તો બ્રાહ્મણો ય આખા દેશમાં કોઇ નાની સંખ્યામાં નથી. સમય આ જ છે, લોઢું ગરમ હોય ત્યારે જ હથોડો મારી દેવાનો ! ચૂંટણી પહેલા માંગો એ મળશે, તો શા માટે આપણે પણ ભારતના તમામ બ્રાહ્મણો ભેગા થઇને માત્ર કોંગ્રેસ પાસે જ જઇએ ? ભીખ જ માંગવાની છે તો દાનવીર ભાજપ છે કે કોંગ્રેસ શું ફરક પડે છે ? સોનાના તાંસળામાં ભીખ માંગો તો ય મળે છે ને ફાટેલા કપડાંની ઝોળીમાં ય મળશે.. પણ એ તો કોંગ્રેસ માઇ-બાપ છે ત્યાં સુધી..બોલો, જયહિંદ.

આ કૉલમ રૅગ્યુલર વાંચનારાઓ ભભૂકી ઉઠશે કે, હું કોંગ્રેસનો (કે ભાજપનો) પ્રખર ટીકાકાર છું, છતાં લઘુમતિની વાત આવી, એમાં રાતોરાત તમે કોંગ્રેસની વાહવાહી કરવા માંડયા...? થૂ...થૂ... થૂ...!!

યસ. આખિર, મૈં ભી એક ઇન્સાન હૂં. મારે ય બાલબચ્ચાઓ છે. નોકરી કે શિક્ષણમાં ઍડમિશનો મારે ય અલાવવાના છે. વૉટોની સંખ્યાને ધ્યાનમાં લઇને કોંગ્રેસે લઘુમતિ દરજ્જાની છૂટા હાથે લ્હાણી કરવા માંડી છે તો, અમે બ્રાહ્મણો કોઇ બિલ ગૅટ્સ કે અંબાણીઓ જેટલું કમાતા નથી. મફતનું મળે તો ઓહીયા કરી નાંખવાની ટેવ હવે અમારે ય પાડવી પડશે અને એ ય ચૂંટણી પહેલા. પછી તો, આપણે ય જાણીએ છીએ કે કોંગ્રેસ જીતવાની નથી ને સરકાર કોઇ પણ આવે, એ લઘુમતિના આપેલા દરજ્જાઓ પાછા ખેંચવાની નથી કે નવા આપવાની નથી.

એમની તો ખુદની મોટી સરકારો છે, એટલે માની લઇએ કે સ્વામીનારાયણવાળા ભક્તોને લઘુમતિ દરજ્જો મેળવવાની જરૂર નહિ પડે, પણ ધર્મને આધારે જ સરકાર લ્હાણી લૂંટાવવા બેઠી હોય તો હજી ગરીબ રહી ગયેલા સ્વામીનારાયણ ભક્તોને લાભ લેવા દો ને ! આવા પંથ જેવા કેવળ ધર્મને આધારે આપણા દેશમાં તો કેટલા બધા પંથો છે... અત્યારે સમય છે, ''નગરશેઠનો વંડો, જે આવે એ મંડો !''

રહી વાત અસલના લઘુમતિઓની...એટલે કે, મુસલમાનો અને અનુસૂચિત જાતિ/ જનજાતિઓની.

અરે દોસ્તો, તૂટી જ પડવા જેવું છે નવો દરજ્જો માંગવા માટે ! એમને 'સુપર લઘુમતિ'નો દરજ્જો આપો. જૈનો અમારી સમકક્ષ ગણાય, એ અમને અન્યાયકર્તા છે. અમે એમના કરતા વધારે જરૂરમંદ છીએ. હવે અમને સો એ સો ટકા અનામત આપો. અમારામાંથી વધતું ઘટતું જો કાંઇ હોય તો બાકીની લઘુમતિઓને આપો. મહાત્મા ગાંધી કેવળ અમને બન્નેને 'જરૂરતમંદ'કહેતા ગયા છે, બીજાઓને નહિ ! જૂની વાર્તાઓમાં, 'એક ગરીબ બ્રાહ્મણ હતો...'એવું આવે છે....'એક ગરીબ જૈન હતો'એવું ક્યાંય સાંભળ્યું ?

હવે એવું રોજ સાંભળવા મળશે.

ઓહ...પછી તો કેવા નિર્મળ ભારતનું દ્રષ્ય હશે ? કોઇ પણ ઑફિસમાં કોઇ પણ પોસ્ટ ઉપર...એક હરિજન હશે, એક મુસલમાન, એક જૈન, એક બ્રાહ્મણ.....

બસ, ભારતવાસી કોઇ નહિ હોય !

સિક્સર

- જોયું ને ? ઇન્ડિયા ઘરમાં જ સિંહ.. બહાર બકરી !! વન-ડેમાં નંબર વન ગયો !!

- જસ્ટ શટ અપ !... આ જ ટીમ વિદેશોમાં પણ ખૂબ જીતી છે, ત્યારે નંબર વન બની હતી, ભારતીય બનો અને દેશની ટીમનો લિહાજ કરો !

ફિલ્મઃ 'ચા ચા ચા' ('૬૪)

નિર્માતા-દિગ્દર્શકઃ ચંદ્રશેખર

સંગીતઃ ઈકબાલ કુરેશી

ગીતકારઃ નીરજ, ભરત વ્યાસ, મખદુમ મોહિયુદ્દીન

રનિંગ ટાઈમઃ ૧૫ રીલ્સ

થીયેટરઃ અશોક (અમદાવાદ)

કલાકારોઃ ચંદ્રશેખર, હેલન, ઓપી રાલ્હન, બેલા બોઝ, પોલસન, ઈફ્તેખાર, ટુનટુન, વૃજ મોહન, અરુણા ઈરાની, નિકિતા, મૂલચંદ, રાધેશ્યામ, રિડકુ, સુદીપ કુમાર, પ્રદીપ ગુપ્તા, પાછી, ઍડવિના, વિલિયમ, લીલા મિશ્રા, મદન પુરી, ઓમપ્રકાશ, વાન શિપ્લે અને મેરી ચૅમ્બર્સ.

ગીતો

૧. મીઠી મીઠી મધુર મધુર... એક લલી, ઘર સે ચલી - મુહમ્મદ રફી

૨. તુમ સે, માનો ન માનો મુઝે તુમ સે, પ્યાર હો ગયા હૈ - આશા-રફી

૩. એક ચમેલી કે મંડવે તલે, દો બદન પ્યાર કી આગ મેં - આશા-રફી

૪. વો હમ ન થે, વો તુમ ન થે, વો રહેગૂઝરથી પ્યાર કી - મુહમ્મદ રફી

૫. સુબહા ન આઈ, શામ ન આઈ, જીસ દિન તેરી યાદ - મુહમ્મદ રફી

(ગીત નં. ૧, ૨ ભરત વ્યાસ, નં. ૩ મખદુમ મોહિયુદ્દીન અને ૪, ૫ નીરજ)

મને ફિલ્મ 'ચા ચા ચા'જોવાની એ રીતે મઝા પડી ગઈ કે, એની સ્ટારકાસ્ટ તગડી અને આજે ભૂતકાળમાં જઈને એ લોકોને યાદ કરવાની ગમ્મત પડે એવી છે. હીરો ચંદ્રશેખર અને હીરોઈન હેલનની તો પછી ખબર લઈશું, પણ બાકીના બધા ય અહીં ઈંગ્લિશમાં પેલું શું કહે છે... યસ, 'વર્થ મૅન્શન'હતા.

સૌથી પહેલો નાની ઉંમરનો ઓમપ્રકાશ... કેવો સ્વાભાવિક ઍક્ટર હતો! મૂળ નામ ઓમપ્રકાશ છિબ્બર. (જન્મ સ્થળ : જમ્મુ, ૧૯ ડિસેમ્બર, ૧૯૧૯, ૨૧ ફેબ્રૂઆરી, ૧૯૯૮) ભલભલા ઢંકાઈ જાય એવા અભિનયનો સરતાજ. એ તો પાછળના વર્ષોમાં રોતડો થઈ ગયો નહિ તો એની એક્ટિંગ સ્કિલ્સ માટે કોઈ સવાલ નથી. માણસ તરીકે ય ઉમદા હતો. ધાર્મિક ફિલ્મોની હીરોઈન અનિતા ગૂહાનો એ પ્રેમી હતો, પણ ફિલ્મી પ્રેમી નહિ, ફિલ્મોમાં બતાવાય છે એવો પવિત્ર પ્રેમી હતો. એ જાણવા છતાં કે, પાછલી ઉંમરમાં અનિતાને આખા શરીરે કોઢ નીકળ્યો હતો, છતાં ઓમના પ્રેમમાં કોઈ કાંટછાંટ આવી નહિ. ઉપરથી અનિતા માટે મુંબઈના ચર્ચ ગેટ ઉપર એક આલિશાન ફ્લેટ લઈ દીધો. ઓમને પ્રભા નામની પત્ની હતી, પણ કોઈ સંતાનો નહોતા. ૨મી રમવાનો પાગલ શોખ એટલે મુંબઈના રૂપતારા સ્ટુડિયોમાં પોતાની ઓફિસ દોસ્તો સાથે માત્ર રમી રમવા માટે રાખી હતી. ચેમ્બુરના યુનિયન પાર્કમાં રહે અને અશોક કુમારની બાજુનો જ બંગલો, પણ બંને વચ્ચે જિંદગીભર બોલવાના ય સંબંધો નહોતા.

જેણે રાજ કપૂરની 'ફિલ્મ ઍરાઉન્ડ ધ વર્લ્ડ'ઉતાર્યું, એ નિર્માતા-દિગ્દર્શક એક્ટર 'પાછી'પણ આ ફિલ્મ 'ચા ચા ચા'માં દેખાયે રાખે છે. મોંઢા સરખા હોવાને કારણે પૂછવાની જરૂર નહિ પડે કે, ઓમપ્રકાશનો સગો ભાઇ પાછી ક્યો?

એ જમાનાના વિખ્યાત ગીટારિસ્ટ વાન શિપ્લે પણ અહી મહેમાન કલાકાર તરીકે છે. એસ હઝારાસિંઘ, સુનિલ ગાંગુલી, ઍનોક ડૅનિયલ્સ અને વાન શિપ્લે હિંદી ફિલ્મી ગીતોની ધૂન પોતાની ગીટાર, પિયાનો, માઉથ ઓર્ગન કે અન્ય વાજિંત્ર ઉપર વગાડી એની રૅકર્ડ બહાર પાડતા. વાન શિપ્લે મૂળ ધૂનને બદલીને પોતાની રીતે વગાડતો, એ જોઈને શંકરવાળો જયકિશન બગડયો એટલે વાન કહે, 'એમાં હું ખોટું શું કરું છું? ઉપરથી તમારા ગીતોને વધારે સારા બનાવીને મૂકું છું.'ત્યારે જયકિશન તાડુક્યો, 'બેવકૂફ... એટલી જ તાકાત હોય તો એક ફિલ્મી ગીત તો બનાવ...!'

ફિલ્મ 'શોલે'માં સામ્ભા બનતો મૅકમોહન પહેલા 'મૅક'નહતો, 'બ્રજમોહન'હતો. મૂળ નામ તો મોહન માખીજાની, એટલે સિંધી હશે. 'શોલે'માં દેખાય છે એવો પહેલેથી એ શરીરે આવો ટેંટા જેવો જ હતો. હશે નસીબદાર, કારણ કે નહિ દેખાવ, નહિ પ્રભાવ, નહિ શરીર, ને એક્ટિંગ તો એની ૬૦૦ પેઢીઓમાં કોઈને આવડી નહિ હોય, છતાં એ વખતનો ફિલ્મોમાં ચાલ્યો આવતો હતો. જોય મુકર્જી-સાયરા બાનુની ફિલ્મ 'આઓ પ્યાર કરે'માં જોયના ચાર દોસ્તો પૈકીનો એક સંજય (જે પાછળથી ધી ગ્રેટ સંજીવ કુમાર બન્યો) અને બીજો આ બ્રજમોહન. દસેક વર્ષ પહેલાની હીરોઈન રવિના ટંડનનો એ સગો મામો થાય. ૧૦ મે, ૨૦૧૦ના રોજ એ ફેફસાના કેન્સરથી ગુજરી ગયો, એ પછીની પ્રાર્થના સભામાં સ્ટુડિયોના જૂના સ્પોટ બોય્ઝથી માંડીને અમિતાભ બચ્ચને પણ હાજરી આપી હતી, બહુ ઓછા માની શકશે કે, મૅકમોહનનો ઈંગ્લિશ બોલવા અને લખવા ઉપર સજ્જડ કમાન્ડ હતો. મારી જેમ, મૅકમોહન પણ 'રીડર્સ ડાયજેસ્ટ'નો પાગલ ચાહક હતો. લખનૌમાં ભણતો ત્યારે એ સુનિલ દત્તનો ક્લાસમેટ હતો.

ફિલ્મ 'જ્હૉની મેરા નામ'માં જે પૂજારીની દીકરીનું પ્રાણ-પ્રેમનાથ અપહરણ કરાવી છે, તે 'મોસે મોરા શ્યામ રૂઠા...'વાળો પૂજારી 'રાધેશ્યામ'હતો, જે મોટા ભાગની ફિલ્મોમાં પૂજારી જ બન્યો હતો. એક જમાનામાં આશા પારેખ જેવી દેખાતી એક્ટ્રેસ-ડાન્સર બેલા બોઝ અને તદ્ન નવીસવી આવેલી અરુણા ઈરાની પણ અહીં છે. ઓપી રાલ્હન રાજેન્દ્ર કુમારનો સાળો થાય, જેણે રાજેન્દ્ર સાથે 'ગહેરા દાગ'અને 'તલાશ'બનાવ્યા અને ધર્મેન્દ્ર સાથે 'ફૂલ ઔર પથ્થર'બનાવ્યું હતું. એ સમયની મોટા ભાગની ફિલ્મોમાં પેલો વ્હેંતીયો કૉમેડિયન દેખાતો હતો, જે મિજાજનો ગરમ હોય એનું નામ રિડકુ.

આપણા સહુની ખૂબ ફેવરિટ ડાન્સર હેલન સાથે બનેલી આ સત્યઘટના છે :

પ્રેમ નારાયણ અરોરા નામનો એક બુઢ્ઢો દિગ્દર્શક ગમે તેમ કરીને સાવ કૂમળી ઉંમરની હેલનને ફસાવવામાં સડસડાટ સફળ થઈ ગયો. આ છોકરીના ફાધર એગ્લો-ઈન્ડિયન હતા. નામ જયરાજ, પણ હેલનની બર્મીઝ મમ્મીએ ઈંગ્લેન્ડના ધોળીયા રિચાર્ડસન સાથે લગ્ન કરી લીધા. હેલનને એનો આ ફાધર ગમ્યો કે નહિ, નથી ખબર પણ એનું નામ ગમી ગયું, એટલે અસલી બાપ જયરાજને બદલે આ રિચાર્ડસનનું નામ પોતાના નામની સાથે જોડી દીધું. એ પછી તો એની માં એમના જ ડ્રાઇવર સાથે ભાગી ગઈ એટલે હેલને માં ને ય છોડી દીધી. (બેવકૂફ ડ્રાઇવર હેલનને બદલે એની માંને ભગાડી ગયો, એટલે હેલને માં ને નહોતી છોડી...) માં ના લક્ષણો ઉપર પહેલેથી એ નારાજ તો હતી જ! એકની સામે બે ફ્રીની સ્કીમ હેઠળ, એકાદ-બે ભાઈ-બહેનો ય હતા... એમને ય કાઢી મૂક્યા.

એટલે આ પી.એન. અરોરાને ચાન્સ ઝડપથી મળી ગયો. હેલન પાસે એ પોતાના ઉપર પ્રેમપત્રો લખાવતો. સંખ્યા ૭૦૦થી વધારે થઈ ગઈ, એ દરમ્યાન કમાય હેલન ને વાપરે આ ડોહો... હેલનમાં બુદ્ધિ ફૂટી નીકળી ને કાઢી મૂક્યો તો પેલાએ રીતસર ફિલ્મી ઢબે બ્લેક મેઈલિંગ શરૂ કરી દીધું. ડોહો ખિસ્સામાં ૭૦૦ પ્રેમપત્રોનો થોકડો લઈને ફરવા માંડયો. મજબૂર હેલનને એ મારઝૂડ તો રોજ કરતો. હેલનનો નજીકનો દોસ્ત શમ્મી કપૂર મદદ કરવા જાય ખરો, પણ એ મદદ આના બ્લેક-મેઈલિંગ સામે ટૂંકી પડતી. હેલનને પૈસે ટકે ડોહાએ તદ્ન ખલ્લાસ કરી નાંખી, એટલે સુધી કે, જે ફલેટમાં એ રહેતી હતી એને ય સરકારે જપ્ત કરી લીધો.

આંકડો તો મને ય સાચો લાગતો નથી, પણ હેલને ૭૦૦થી વધારે ફિલ્મોમાં કામ કર્યું છે, એવું ઈન્ટરનેટ કહે છે, ભ'ઈ! 'મૂછેં હો તો નથ્થુલાલ જૈસી...'એ તકીયા કલામ ઉપર અમિતાભ બચ્ચન ફિલ્મ 'શરાબી'માં કોમિક ઊભું કરે છે, એ દ્રશ્યમાં બચ્ચન ચમચાગીરી કરવા એનો આખો સ્ટાફ ખોટી મૂછો ચોંટાડીને આવી જાય છે, એમાં 'સક્સેના સા'બા... આપ ભી...?'જેને કહે છે, એ ચંદ્રશેખર. આ ફિલ્મ 'ચા ચા ચા'એણે ઉતારી હતી. '૬૦ના દશકમાં ચંદ્રશેખર દારાસિંઘ અને કામરાન (આજની ડાન્સ ડાયરેક્ટર ફરાહ ખાન અને કોમેડીયન સાજીદખાનનો પિતા) સાથે સાઈડ-હીરો તરીકે એ આવતો.

ચંદ્રશેખર ક્યારેય સારો એક્ટર બની જ ન શક્યો એટલે આમ તો ઠેઠ '૪૦ના દશકમાં હિંદી ફિલ્મોમાં આવી ગયો હતો, છતાં એ ગૌરવ લઈ શકે, એવી કોઈ ફિલ્મ નહિ. દારાસિંઘ અને રણધાવાના સાઈડી તરીકે '૬૦ના દશકમાં બહુ આવ્યો. તકદીરનું ય સ્તર નીચે જતું ગયું, એમાં તો એ સાઈડીને બદલે એક્સ્ટ્રામાં આવવા માંડયો. છતાં ય, નસીબ ક્યાંક સાથ આપતું હોય તો ટ્રાય કરી જોવામાં એણે મહેનત બહુ કરી હશે... સફળ ક્યાંય ન થયો.

નહિ તો હીરો તરીકે એને પહેલો ચાન્સ આપનાર વ્હી. શાંતારામ હતા, જેમણે ફિલ્મ 'સુરંગ'માં તક આપી.

દિલીપ કુમાર અને ચંદ્રશેખરની ફિલ્મી કારકિર્દી એક જ ફિલ્મથી શરૂ થઈ. ફિલ્મ 'જ્વારભાટા'દિલીપ કુમારની સૌથી પહેલી હતી, એ જ ચંદ્રશેખરની પહેલી હતી. એ મૂળ હૈદ્રાબાદ-આંધ્રપ્રદેશનો હતો. હજી એ જીવિત છે, પણ છેલ્લે '૩-ઈડિયટ્સ'માં કામ કર્યા પછી નિવૃત્તિ લઈ લીધી. હવે ગરીબ બની ગયેલા જૂના જમાનાના ફિલ્મ કલાકારો માટે એણે એક સંસ્થા ઊભી કરી અને ખૂબ સુંદર કામ પણ કર્યું.

આ ફિલ્મ વિશે લખવાનું હેલન ઉપરાંતનું મુખ્ય કારણ હતું. સંગીતકાર ઈકબાલ કુરેશી. ખૂબ સારો સંગીતકાર હોવા છતાં ઈકબાલ કુરેશીનું પત્તું જ ન ચાલ્યું. લતા મંગેશકરનો ઈકબાલે ભાગ્યે જ ઉપયોગ કર્યો છે. ફિલ્મનું નામ યાદ આવતું નથી, પણ ઈકબાલના કમ્પોઝીશનમાં લતાએ ગાયેલું 'યાદ સુહાની તેરી, બની જીંદગાની મેરી, ઓ સાજના... આહાહાહાહા'એ ગીત મને ગમે છે. તમે જુઓ તો ખરા કે, માંડ ૮-૧૦ ફિલ્મોમાં સંગીત આપ્યું પણ કેવું મધુરું! આજ સુધી, 'લવ ઈન સિમલા, પંચાયત, ચા-ચા-ચા, યે દિલ કિસ કો દૂં?, બનારસી ઠગ, બિંદીયા, ઉમર કૈદ, કવ્વાલી કી રાત...'

હિંદી ફિલ્મોમાં કવ્વાલી બનાવવામાં હજી સુધી સંગીતકાર રોશનનો કોઈ સાની થયો નથી, પણ ફિલ્મો વધુ મળી હોત તો ઈકબાલ કુરેશી રોશનની નજીક પહોંચી શક્યો હોત. 'કહેનેવાલે તૂ ભી કહે દે, જો દિલ કી બાત હૈ, કવ્વાલી કી રાત હૈ...'બાકી આ ફિલ્મ 'ચા ચા ચા'માં રફી સાહેબ પાસે ગીતો ગવડાવીને કેવી કમાલો આ માણસ કરતો ગયો છે? જરા યાદી ઉપર નજર તો ફેરવો.

મોટા ભાગે ઝભ્ભો અને લુંગી પહેરતા સાડા છ ફૂટ લાંબા ઈકબાલ કુરેશી પોતાના જ ગીતોની ચોરી કરવામાં માહિર હતા. મનોજ કુમારવાળી ફિલ્મ 'બનારસી ઠગ'માં લતા-રફીનું 'આજ મૌસમ કી મસ્તી મેં ગાયે પવન, સનસનાસનસનન...'આની આ જ ધૂન ઉઠાવીને ફિલ્મ 'ચા ચા ચા'માં ગોઠવી દીધી, 'એક ચમેલી કે મંડવે તલે...'એવું જ નકશીકામ એન. દત્તાએ પોતાની જ ફિલ્મ 'મોહિની'નું 'ક્યા ક્યા ન સહે તુમને સિતમ મહેલોં કી રાની....'ની બેઠી ધૂન ઉઠાવીને 'ધૂલ કા ફુલ'માં રફીએ જ ગાયેલું, 'તું હિંદુ બનેગા ન મુસલમાન બનેગા...'માં ઠઠાડી દીધી હતી. રડી તો પડાય ત્રીજા ગીતમાં કે સંગીતકાર રવિએ પણ ૧૯૬૦માં એ જ રફી પાસે આ જ ધૂન પર ત્રીજું ગીત ગવડાવ્યું, 'ગમ હો કે સિતમ તુ કભી આંસુ ન બહાના...'

રૉક-એન-રોલ, જર્ક, બોલડાન્સ કે ચા-ચા-ચા ધોળીયાઓનું જોઈ જોઈને આપણી ફિલ્મોમાં ય છૂટથી આવવા માંડયા. ખોટું નહિ બોલાય કે, આપણે તો કેવળ નકલ કરતા હતા પણ કોઈક અપવાદોને બાદ કરતા મોટા ભાગની ફિલ્મોમાં આવા ડાન્સ પરફેક્શનથી થતા હતા. 'ચા ચા ચા'ને વધારે ફેમસ કર્યા ઉષા ઉથુપે ફિલ્મ 'શાલિમાર'માં 'વન-ટુ ચાચાચા, ક્રોસ ટુ ચાચાચા...'ગીતથી. હકીકતમાં 'ચા-ચા-ચા'વન-ટુ બીટ્સનો નહિ, ટુ-થ્રી ચાચાચા અને ફોર એન્ડ વન ટુ થ્રી ચાચાચા બીટ્સથી શરૂ થાય. 'વન-ટુ ચાચાચા'માં ડાન્સરો ટાઈમિંગ જાળવવામાં ગોથા ખાઈ જાય, માટે એ સૂચિત નથી.

સાવ અંધારામાં ન રહીએ, માટે આ સુંદર ડાન્સની થોડી ઘણી સમજ મેળવી લઈએ. 'ચા-ચા-ચા'ડાન્સ મૂળ ક્યુબાનો. (ફિડેલ કાસ્ટ્રોવાળું ક્યુબા) ૧૯૫૩માં ક્યુબાના સંગીતકાર ઍન્રિક જૉરિને શોધ્યો હતો. (સ્કેન્ડિનેવિયન દેશો ઉપરાંત મૅક્સિકો કે ક્યુબામાં પણ ઈંગ્લિશ 'જે'નો ઉચ્ચાર 'ય'થાય છે, એટલે 'યૉરિન'પણ બોલાય.)

આ ડાન્સ ક્યુબન, લેટિન પોપ કે લેટીન રૉક મ્યુઝિક ઉપર જ કરી શકાય. બૅઝિક્લી, આ બોલરૂમ ડાન્સ હોવાથી જાહેરમાં (કે આજની આપણી ફિલ્મમાં કર્યો છે, એમ પહાડના મેદાનોમાં ન થાય. કરો તો પોલીસ પકડી જતી નથી, પણ આ બેઝિક્સની જાણ હોય તો બા ન ખીજાય! ચંદ્રશેખરના ખાતે જમા થાય એવી એક વાત ખરી કે, આ ફિલ્મના ટાઈટલ પ્રમાણે પૂરી ફિલ્મમાં એ ડાન્સના આ પ્રકારને વળગી રહ્યો છે. માત્ર નામ રાખવા ખાતર જ રાખી દીધું નથી. બાકી ફિલ્મ તો કેવી ઢંગધડા વગરની બનાવી હશે, એની તો ચર્ચા કરવી ય બેહૂદી છે. ચંદ્રશેખર હરિજન અંધ યુવાન છે, જેના પ્રેમમાં હેલન પડે છે, પણ એ હરિજન હોવાને કારણે હેલનના પિતા ઓમપ્રકાશ લગ્ન કરાવી આપવાની ના પાડે છે. હેલનના જ પ્રયત્નોથી અંધ ચંદ્રશેખર ફિલ્મની શરૂઆતમાં જ દેખતો થઈ જાય છે, પણ છેલ્લે એ પોતે લંગડી થઈ જાય છે અને ચંદ્રશેખરની પ્રાર્થનાઓથી એ પાછી ચાલતી થઈ જાય છે. તમારા બે ય ની ભલી ચમન/ચમની... આમ જ આંખો અને પગ આવી જતા હોત તો દેશના એકોએક મંદિરોમાં ભક્તોની લાઈનો ઓછી થતી ન હોત! છેવટે આડાઅવળા પ્રસંગો ઊભા કરીને આપણે છૂટીએ છીએ.

(સીડી સૌજન્ય : શ્રી ભરત દવે- સુરત)

ફિલ્મ - 'આંધીયાં' ('૫૨)

નિર્માતા - નવકેતન ફિલ્મસ

દિગ્દર્શક - ચેતન આનંદ

સંગીતકાર - ઉસ્તાદ અલીઅકબરખાન

ગીતકાર - પંડિત નરેન્દ્ર શર્મા

રનિંગ ટાઈમ - ૧૭-રીલ્સ : ૯૬ મિનિટ્સ

થીયેટર - લાઈટ હાઉસ (અમદાવાદ)

કલાકારો - દેવ આનંદ, કલ્પના કાર્તિક, નિમ્મી, ર્જ્હાની ર્વાકર, કે. એન. સિંઘ, પ્રતિમાદેવી, લીલા મીશ્રા, દુર્ગા ખોટે, ભગવાન સિન્હા, એમ. એ. લતિફ

ગીતો

૧. હૈ કહીં પે શાદમાની ઔર કહીં નાશાદીયાં (૩ ભાગમાં) - લતા મંગેશકર

૨. ઘનશ્યામ કો હૈ... નૈન મન મોર બના મોર - લક્ષ્મીશંકર

૩. વો ચાંદ નહિ હૈ દિલ હૈ કિસી દીવાને કા - આશા ભોંસલે-હેમંત કુમાર

૪. દિલકા ખઝાના ખોલ દિયા, દિલ લૂટાને આઈ હૂં - આશા-કોરસ

૫. દર્દ બંટ રહા હૈ, કિસે દર્દ ચાહિયે - આશા-કોરસ

૬. મૈં મુબારકબાદ દેને આઈ હૂં - સુરિન્દ્રર કૌર

બૅક ગ્રાઉન્ડ મ્યુઝિક

૧. સરોદ - ઉસ્તાદ અલીઅકબરખાન

૨. સિતાર-સૂરબહાર - પંડિત રવિશંકર

૩. સારંગી - રામનારાયણજી

૪. બાંસૂરી - પન્નાલાલ ઘોષ

૫. સૂર મંડલ - જયદેવ વર્મા

૬. તબલા - સુદર્શન અધિકારી

વિશ્વવિભૂતિ સિતારવાદક પંડિત રવિશંકરે ભલે કોઈ બે-ચાર હિંદી ફિલ્મોમાં સંગીત આપ્યું કે છેલ્લે છેલ્લે બાંસુરીવાદક પંડિત હરિપ્રસાદ ચૌરસીયા અને સંતૂરવાદક પંડિત શિવકુમાર શર્માએ થોડી ઘણી ફિલ્મોમાં મ્યુઝિક આપ્યું, પણ ભારતીય શાસ્ત્રીય સંગીતના વર્લ્ડ-ક્લાસ વાદકો હોવા છતાં 'ફિલ્મો જેવા'છિછરા માધ્યમમાં વગાડે... એ પ્રબુદ્ધોને માન્ય નહોતું. છતાં ઉસ્તાદ અલી અકબરખાને દેવ આનંદને તેની ફિલ્મ 'આંધીયા'માં સંગીત આપવાની હા કહી. એવું કોઈ જોરદાર અને સદીઓ સુધી યાદ રહી જાય એવું સંગીત તો બેશક નહોતું. સિવાય કે, ફક્ત જાણકારો માટે લતા મંગેશકરનું 'હૈ કહીં પે શાદમાની, ઔર કહીં નાશાદીયાં...'અને ખાસ તો હેમંત કુમારના ચાહક હો તો, આ ફિલ્મનું 'વો ચાંદ નહિ હૈ દિલ હૈ કિસી દીવાને કા...'આશા ભોંસલે સાથે યુગલમાં હેમંત કુમારે ગાયું હતું, બસ એટલું (... અને મોટા ભાગની ડીવીડીઓમાં બનતું હોય છે તેમ, 'આંધીયાં'ની ડીવીડીમાં પણ એનું સૌથી વધુ પ્રસિદ્ધ ગીત 'વો ચાંદ નહિ હૈ, દિલ હૈ કિસી દીવાને કા...'આશા-હેમંત) ગાયબ છે.

પંડિત શિવકુમાર શર્માએ તો ફિલ્મ 'ગાઈડ'ના 'પિયા તોસે નૈના લાગે રે...'ગીતમાં જાતે તબલાં વગાડયા છે, ભલે એ તો સંતૂરવાદક હતા, પણ પંચમ, એટલે કે રાહુલદેવ બર્મન સાથેની દોસ્તીને કારણે અવારનવાર મળવા રેકોર્ડિંગ વખતે જઈ ચઢતા. આ ગીતમાં જે કોઈ તબલચી હતો, તે શિવકુમારની દ્રષ્ટિએ પરફેક્શન લાવી શકતો નહતો. પંચમે તરત જ દોસ્તી વટાવી લીધી, 'પંડિતજી... આપ હી તબલે બજાઈયે, ના...!'અને એમ વાત બની.

મૈહર ઘરાણાના પદ્મવિભૂષણ ઉસ્તાદ અલીઅકબરખાન સાહેબ આજના મશહૂર સરોદવાદક ઉસ્તાદ અમજદઅલીખાનની જેમ સરોદના વિશ્વવિખ્યાત સંગીતકાર હતા. પંડિત રવિશંકરના પત્ની અન્નપૂર્ણાદેવી અલીઅકબરખાનના સગા બહેન થાય. અન્નપૂર્ણાદેવી સુરબહાર વગાડવામાં પૂરબહાર પ્રસિદ્ધ હતા. એ તો બધા જાણે જ છે કે, પંડિત રવિશંકર અને ઉસ્તાદ અલીઅકબરખાનની અનુક્રમે સિતાર અને સરોદની જુગલબંદીએ અનેક વખત દુનિયાને મંત્રમુગ્ધ કરી હતી.

તમને શંકર-જયકિશનની ફિલ્મ 'સીમા'માં લતા મંગેશકરે ગાયેલું, 'સુનો છોટી સી ગુડીયા કી લમ્બી કહાની...'યાદ હોય તો ગીતના પ્રારંભથી જ જે સરોદ વાગે છે, તે ઉસ્તાદ અલીઅકબરખાને વગાડી છે. એમને નામે એક અનોખી સિદ્ધિ પ્રમાણિત થયેલી છે. રાગ ચંદ્રનંદન એમની શોધ છે, જેમાં એમણે સાંજના રાગો માલકૌંસ, ચંદ્રકૌંસ, નંદકૌંસ અને કૌશી કાનડાનું મિશ્રણ કરીને રાગ ચંદ્રનંદન બનાવ્યો હતો. આ અનોખા પ્રયોગની રેકોર્ડ પણ બહાર પડેલી છે. આ લાઈનની થોડી જાણકારી હોય તો 'યૂ ટયૂબ'પર ઉસ્તાદજીએ પંડીત શંકર ઘોષની તબલાંસંગત સાથે વગાડેલો રાગ માંજ ખમાજ સાંભળવા જેવો છે. પ્રસન્નતા... પ્રસન્નતા... ને બસ, નકરી પ્રસન્નતા આવી જશે!

મૂળભૂત કુંડળીમાં શાસ્ત્રીય સંગીતકાર તરીકે પંકાયેલા ગુરુઓ ફિલ્મી સંગીતમાં જામ્યા નહિ (ફિલ્મ 'અનુરાધા'નો એક અપવાદ બાદ કરતા) તેના કારણો દેખિતા છે. એકલા વિલંબિતમાં જ દસ-વીસ મિનિટો ખર્ચતા આ મહાન સંગીતકારો કે ગાયકોને ફિલ્મી ગીત કેવળ ત્રણ મિનિટમાં પતાવવું પડે. 'આંધીયા'નો ય અંજામ કોઈ જુદો નહોતો. આમ તો ચેતન આનંદ કોઈ ફિલ્મ હાથમાં લે, એટલે એનું સત્યાનાશ વાળી નાંખવાનો કસબ પહેલેથી ઘડાઈ ચૂક્યો હોય. દા.ત. દેવ આનંદને લઈને પહેલી ફિલ્મ 'અફસર'બનાવી, એમાં જ (સુરૈયાના ગીતો સિવાય) કોઈ ઠેકાણા નહોતાં, ત્યાં રહી ગયા હોય એમ બન્ને ભાઈઓ વચ્ચે અનેક વર્ષો પછી સમાધાન થયું, એટલે એ જ 'અફસર'ને ફરી બનાવીને ફિલ્મ 'સાહિબ બહાદુર'નામ આપ્યું. કહે છે કે, આનાથી વધુ ભંગાર ફિલ્મ તો ઉત્તર ધ્રૂવના ટુન્ડ્ર પ્રદેશમાં ય નથી બની. આપણને દેવ આનંદના ચાહકોએ એ વાત પર ખુશ થવાનું કે, આ ફિલ્મની હીરોઈન કલ્પના કાર્તિક સાથે દેવને આ ફિલ્મથી પ્રેમસંબંધ બંધાયો અને બન્નેએ લગ્ન કર્યા.

કલ્પના કાર્તિકને દેવ 'મોના'કહીને બોલાવતો, એમાં તથ્ય ખરું. કલ્પના તો ફિલ્મી નામ હતું. અસલી નામ 'મોહના સિંઘા'હતું, એ 'મોહના'નો નાનકડો અપભ્રંશ કરીને દેવે જ ઈંગ્લિશ જેવું 'મોના'કરી નાંખ્યું. મોના પણ દેવ આનંદની જેમ પાકિસ્તાનના લાહૌરમાં ઉછરી હતી. જન્મ પણ ત્યાં જ, જીતેન્દ્રકુમારના ઘેર તા. ૧૯ સપ્ટેમ્બર, ૧૯૩૧ના રોજ. મોના આજે હયાત છે અને હિંદી ઉપરાંત ઉર્દુ, ફ્રેન્ચ, પંજાબી અને ઈંગ્લિશ પરફેક્ટ અને ફલ્યૂઍન્ટલી બોલી શકે છે. સુરૈયા સાથે દેવના પ્રેમપ્રકરણને કલ્પનાએ જીંદગીભર પચાવ્યું, પણ એ બહુ અઘરું ન પડયુ કારણ કે, દેવ આનંદ માટે રોજ એક નવી સુરૈયા તૈયાર જ હતી. દેવે પોતાની આત્મકથા 'રૉમાન્સિંગ વિથ લાઈફ'માં મોનાની હાસ્યવૃત્તિ વિશે લખ્યું છે. દેવ બાથરૂમમાં નહાતા નહાતા લપસી પડયો. ધબાકો થયો, તે સાંભળીને મોનાએ બૂમ પાડી, 'શું થયું?'દેવે કહ્યું, 'પડી ગયો...!'મોનાએ તરત પૂછ્યું, 'ફરી એક વાર...?? 'આપણે તો કલ્પના કાર્તિક એટલે કે મોનાને ફિલ્મ 'બાઝી', આંધીયાં 'હમસફર', 'ટેક્સી ડ્રાઈવર', 'ઘર નં. ૪૪'કે 'નૌ, દો, ગ્યારહ'માં જોઈ હોય, પણ એ પછી આજે એ હયાત છે. છતાં એ કદી જાહેરમાં દેખાઈ જ નહિ. ક્યારેક કોઈ ફિલ્મી પાર્ટીમાં એ દેવની સાથે આવી હોય તો મોટા ગોગલ્સ અને પરિધાનને કારણે કોઈ એને ઓળખી ન શકતું. એ તો બહુ ઓછાને ખબર હોય કે મોના જન્મે ક્રિશ્ચિયન હતી. ફિલ્મ 'આંધીયાં'અમૃતસરમાં બનેલી સત્યઘટના પર આધારિત ફિલ્મ છે.દેવ આનંદ એક મિડલકલાસ વસ્તીમાં રહેતો પ્રામાણિક વકીલ છે. એમ. એ. લતીફ નામના સામાન્ય વેપારીની દીકરી કલ્પના કાર્તિક સાથે પ્રેમમાં છે. દેવ લતીફનો લીગલ ઍડવાઈઝર પણ છે. બન્નેના પ્રેમનો એમ.એ. લતીફ કે દેવ આનંદના ઘરમાં કોઈને વિરોધ નથી અને આ ભવ્ય જોડાણની પાર્ટીથી ખુશ મોહલ્લાવાળાઓ ય જશ્ન મનાવે છે. (આ લતીફ ફિલ્મ 'કાલાપાની'માં દેવ આનંદનો કાલાપાનીની સજા પામેલો બાપ બને છે.) આ જશ્નમાં ફક્ત બે જણાને આનંદ નથી. એક સૅકન્ડ હીરોઈન નિમ્મી, જે નાનપણથી દેવના પ્રેમમાં છે, પણ આજ સુધી કહી ન શકી, એમાં લટકી ગઈ. દેવ આનંદના મુન્શીની ગરીબ ભત્રીજી હોવાને કારણે આવા હૅન્ડસમ અને શિક્ષિત દેવ આનંદ સાથે તો પોતાનો ટાંકો કેવી રીતે ભીડી શકે, એ ખૌફથી મનમાં ને મનમાં નિમ્મી રાજીનામું જ આપી દઈ, દેવ-કલ્પનાના સુખે સુખી રહેવાનો મનસુબો ઘડે છે. બીજો નારાજ છે કે. એન. સિંઘ, જે દેવ આનંદની મંગેતર કલ્પનાના ફાધરની ઉંમરનો હોવા છતાં કલ્પના સાથે પરણવાના મનસૂબાઓ ઘડતો રહે છે ને એમાં સફળ પણ થાય છે. એમ.એ. લતીફની પત્ની લીલા મીશ્રા ગંભીર બિમારીમાં પટકાય છે અને દીકરીના લગ્ન માટે બચાવેલી તમામ માલ-મિલ્કત બિમારીમાં ખર્ચાઈ જાય છે. એમ.એ. લતીફ મદદ માટે કે.એન.સિંઘ પાસે જાય છે, જે પૈસા આપવાની તો ચોખ્ખી ના જ પાડે છે, પણ જૂનું કરજ બાકી છે, તે તાબડતોબ વસૂલ કરવા ધમકીઓ આપે છે. કાં તો દીનદયાલે એટલે કે, લતીફે પોતાનું બધું વેચીને દેવું ભરવું અને કાં તો કલ્પના કાર્તિક સાથે પોતાના લગ્ન કરાવવા. કલ્પના પોતાના વહાલા માં-બાપના પૈસા અને આબરૂ બચાવવા કે.એન.સિંઘ સાથે લગ્ન કરવા તૈયાર થઈ જાય છે. બીજી બાજુ, આવા નફ્ફટ લગ્ન રોકવા માટે મોહલ્લાવાળાઓ નિમ્મી, દેવ આનંદ અને તેની માં (દુર્ગા ખોટે)ની આગેવાની હેઠળ કે.એન.સિંઘનું દેવું ચૂકવવા તનતોડ મહેનત કરીને પૂરા પૈસા ભેગા કરી લે છે, પણ મોડા પડે છે. લગ્નના છેલ્લા ફેરા ફેરવાઈ ગયા હોય છે. કલ્પનાને કે.એન.સિંઘ સાથે પરણવું જ પડે છે.પછી, ફિલ્મનો અંત તો સુખદ લાવવો જ પડે! નિમ્મી એવો પ્લોટ ઘડી કાઢે છે કે, કે.એન.સિંઘનું સઘળું જે સી ક્રસ્ણ થઈ જાય અને દેવ-કલ્પના ભેગા થઈ જાય. એ પોતે કે.એન.સિંઘનું ખુન કરી આવે છે ને ફિલ્મનું સત્તરમું રીલ પૂરું થવા આવ્યું હોવાથી અદાલતમાં જ કાયમ માટે ઢળી પડે છે, જેથી કલ્પના-દેવનો મારગડો મોકળો થાય.

ફિલ્મની વાર્તા ચેતન આનંદે પોતે લખી હતી. સ્વયં દેવ આનંદે પોતાની આત્મકથા 'રોમૅન્સિંગ વિથ લાઈફ'ના ૧૨૭માં પાના ઉપર લખ્યું છે તેમ, ફિલ્મ કંટાળાજનક બની હતી અને આખા દેશમાં પિટાઈ ગઈ હતી. આખી ફિલ્મમાં છેલ્લે છેલ્લે અદાલતના દ્રષ્યોને બાદ કરતા દેવ આનંદનો કોઈ રોલ જ અર્થપૂર્ણ નથી. બે ભાઈઓ વચ્ચે જુદા પડવાનું તય હોય એમ દિગ્દર્શક ચેતન આનંદે જેમાં દેવની અદાકારી હતી, તે અદાલતના ૯૫ ટકા દ્રષ્યો કાપી નાંખ્યા. ચેતનની હકાલપટ્ટી નિશ્ચિત બની.

નાનપણથી હીરોને પ્રેમ કરતી હોવા છતાં ફક્ત કહી ન શકવાને કારણે પર્મેનેન્ટ લટકી જવાનું નિમ્મીને તો ફિલ્મે ફિલ્મે ફાવી ગયું હતું. એના લગભગ બધા રોલ આવા જ હોય! નિમ્મી રાજ કપૂરની શોધ હતી અને નામ 'નિમ્મી'પણ રાજે આપ્યું હતું, એટલા માટે કે, રાજને આ નામ પાછળ પાગલપન પહેલેથી હતું. નિમ્મી છેલ્લે છેલ્લે બે-ત્રણવાર ગુજરાત આવી ગઈ. એ હિન્દીમાં નહિ, દિલીપકુમારની જેમ ઉર્દુ-અરબી-ફારસીમાં જ બોલે છે. પોતાની કરિયર બનાવવાનો પૂરો યશ તે રાજ કપૂરને આપે છે. આજે આટલી ઉંમરે પણ તેના વાળ ઢીંચણ સુધી લાંબા છે. યાદશક્તિ હજી ય ૨૪ વર્ષની છોકરી જેવી પાવરફૂલ છે. વર્ષો પહેલાં અમદાવાદની 'ગ્રામોફોન કલબ'હું ચલાવતો, ત્યારે અમે પૂરજોશ મળેલા. મેં એનો ઈન્ટરવ્યૂ લીધો હતો, એ બધી વાતો વર્ષો પછી એ જામનગરમાં શ્રી ચંદુભાઈ બારદાનવાલાની પાર્ટીમાં મળી ત્યારે એને મારૂં જ નહિ, મારી પત્નીના નામ સાથે સઘળું યાદ હતું. લક્ષ્મીશંકરનું નામ આમ તો ગાયિકા તરીકે મશહૂર છે, પણ આ ફિલ્મમાં નૃત્ય નિર્દેશન પણ એમનું છે. સુરિન્દર કૌરને ગાયિકા તરીકે બહુ ઓછા ચાહકો જાણતા હોય, કારણ કે એમાં જાણવા જેવું કાંઈ હતું પણ નહિ. આ ફિલ્મમાં લક્ષ્મીશંકરની જેમ એને પણ એક ગીત ગાવા મળ્યું છે.

દેવ આનંદની તમામ ફિલ્મોમાં એની પર્મેનેન્ટ ટીમ તો હોય જ. પ્રતિમાદેવી ફિલ્મ 'જ્વેલ થીફ'માં એની માં બને છે, તે અહીં કે.એન.સિંઘની પહેલી પત્ની બને છે. બહુ કદરૂપા ચેહરાવાળો હબીબ અહીં પહેલવાનના રોલમાં છે. દેવ આનંદનો બનેવી (શેખર કપૂરના પિતા) પણ આ ફિલ્મમાં કે.એન.સિંઘના ડ્રાયવર-કમ-મુન્શીના રોલમાં છે. ભગવાન સિંહા પણ સરકારી વકીલ છે. દેવના બીજા બે પર્મેનેન્ટ દોસ્તો જગદીશ રાજ અને રાશિદ ખાન પછી આવ્યા. બહુ ઉતરતી કક્ષાની ફિલ્મ તો ખુદ દેવે જ કીધી છે, છતાં ય તમારે જોવી હોય તો ભોગ તમારા...! (સીડી સૌજન્ય : શ્રી ભરત દવે, સુરત.)

મૉર્નિંગ વૉક

'અનુરાધા' ('૬૦)

ઍનકાઉન્ટર : 22-12-2013

ફિલ્મી માતાઓ

'ધરતી કહે પુકાર કે' ('૬૯)

http://www.youtube.com/watch?v=Kg5AyKNCUrs

ઍનકાઉન્ટર : 29-12-2013

વાત એક ડૉગીના અવસાનની !

'અફસાના' ('૫૧)

ઍનકાઉન્ટર : 05-01-2013

અમદાવાદના એ થીયેટરો

‘ફન્ટુશ’ (૫૬)

ઍનકાઉન્ટર - 12-01-2014

'ચાર દિલ, ચાર રાહેં' ('૫૯)

ઍનકાઉન્ટર : 20-01-2014

પોલીસ પકડે ત્યારે....

'એક ફૂલ, ચાર કાંટે' ('૬૦)

ઍનકાઉન્ટર : 26-01-2014

બ્રાહ્મણો... લઘુમતિ બની જાઓ...!

'ચા ચા ચા' ('૬૪)

'આંધીયાં' ('૫૨)